Uncastiello
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Uncastiello | |||
| Municipio d'Aragón | |||
| |||
.jpg) Anvista d'Uncastiello. | |||
| Entidat • País • Provincia • Comarca |
Municipio Aragón.svg){kind=small} ZaragozaCinco Villas | ||
| Partiu chudicial | Exeya d'os Caballers | ||
| Superficie | 230,60 km² | ||
| Población • Total |
625 hab. (2013) | ||
| Altaria • Meyana |
601 m. | ||
| Distancia • 115 km |
enta Zaragoza | ||
| Alcalde | Gemma de Uña Tarrago | ||
| Codigo postal | 50678 | ||
| Parroquial • Diocesi • Arcipestrau • Parroquia |
Chaca Erla-Uncastiello Santa María[nota 1] | ||
| Ríos | Riguel y Cadena | ||
| Coordenadas | |||
| Web oficial | |||
Uncastiello (Uncastillo en castellano) ye un municipio aragonés d'a provincia de Zaragoza situato en a comarca de Cinco Villas. A suya población ye de 814 habitants (2008) en una superficie de 230,60 km² y una densidat de población de 3,68 hab/km².
Fa parte d'o partiu chudicial d'Exeya d'os Caballers, y eclesiasticament, de l'arcipestrau d'a val d'Onsella (ye a suya capital), perteneixent a la diocesi de Chaca dende 1785 (dica ixa calendata perteneixeba dreitament a l'archidiocesi de Pamplona).[1]
Chunto con as localidaz de Sos d'o Rei Catolico, Exeya d'os Caballers, Sadaba y Taust, ye una d'as villas que dan o suyo nombre a la comarca de Cinco Villas.
En 1966, declaroron Uncastiello Conchunto Historico-Artistico, por a importancia d'os suyos molimentos romanicos, d'os mas importants d'Aragón.
Cheografía
[editar | modificar o codigo]A localidat d'Uncastiello se troba situata a 601 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar, a una distancia de 115 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón.
O termin municipal d'Uncastiello muga a lo norte con os termins de Sos d'o Rei Catolico, Petiella d'Aragón, Isuerre y Lobera d'Onsella; a l'este con Luesia y Biota; a lo sud con os de Biota, Layana y Sadaba; y a l'ueste con Sadaba, Castiliscar y Sos d'o Rei Catolico. Totas istas localidaz fan parte d'a comarca de Cinco Villas, fueras de Petiella d'Aragón, que ye un enclau de Navarra en territorio aragonés, chunto con a suya dependencia d'os Bastans.
| Sos d'o Rei Catolico, Petiella d'Aragón, Isuerre y Lobera d'Onsella | ||
| Sadaba, Castiliscar y Sos d'o Rei Catolico | 
|
Luesia y Biota |
| Biota, Layana y Sadaba |
En o casco viello d'Uncastiello, a os piez de Penya Ayllón, en do ye o castiello d'Uncastiello, confluye o río Riguel, que proviene d'o norte, d'a sierra de Santo Domingo, con o suyo afluent, o río Cadena (creixito con o barranco d'as Anas) que provién tamién d'a mesma sierra, a mán d'o termin municipal de Petiella d'Aragón. Dimpués, o Riguel sigue o suyo camín ta o sud, ta Layana y Sadaba, para dimpués encarar ta las Bardenas d'Aragón y o río Arba, ya a mán d'Exeya d'os Caballers.
Sindembargo, una parte d'o termin municipal d'Uncastiello, en o sector d'o castiello de Sibirana, a o canto de Luesia y de Petiella d'Aragón, desemboca dreitament en o río Arba (en a suya branca clamata Arba de Luesia), por meyo d'o barranco de Sibirana. Atra parte d'o termin d'Uncastiello, en o sector d'os Ramblars, en a muga con o lugar de Malpica d'Arba (termin municipal de Biota) ye tamién tributaria de l'Arba.
O termin municipal d'Uncastiello ye montanyoso, mas que mas a parte norte, en a suya muga con Petiella d'Aragón, en a sierra de Santo Domingo, en do bi son os monts Selva (1.159 m) y Cruz (1.132); u en a suya muga con Luesia, con l'Alto de Banyón (1.130 m). Tamién bi ye o monte de Fayanars (1.128 m), en a muga d'Uncastiello con Lobera d'Onsella y Luesia.
Luengas y parlas
[editar | modificar o codigo]A luenga actual d'Uncastiello ye o castellano d'Aragón, con substrato aragonés. O lexico d'intrés etnografico d'Uncastiello se conoix relativament bien por figurar esta localidat en l'ALEANR, con a sigla Z 101.[2]
Historia
[editar | modificar o codigo],_Pilastras_d%27o_acueducto_rom%C3%A1n.jpg)
Encara que no se conoix a existencia d'o lugar dica a reconquiesta d'o territorio a principios d'o sieglo X por os navarros, ye fácil que en o lugar bi hese población dende muit antigo, por os repuis trobatos en os chacimientos arqueolochicos d'o suyo termin municipal. Destaca a presencia de chacimientos d'epoca de l'Imperio Romano.
Antiparte, dimpués d'a suya conquiesta y d'adhibir-se a o primitivo reino d'Aragón, Uncastiello se convertió en a principal localidat habitata d'a redolada, mesmo dimpués d'a conquiesta de Sadaba u Exeya d'os Caballers, tenendo mesmo una d'as mas antigas Universidatz d'Aragón, que financió o bispe Pedro del Frago Garcés, que yera naixito d'o lugar.
Prehistoria
[editar | modificar o codigo]Conoixemos pocos datos sobre a prehistoria d'Uncastiello, pero sí sabemos que o suyo territorio fació parte d'o territorio que ocuporon os suessetans antis d'a plegata d'os romanos. Os suessetans yeran un pueblo celta, enfrentato con os Iaccetans y os bascons, y los romanos los redotoron en o 179 aC, con a destrucción d'a suya capital, Corbio,[3] por os romanos de Terencio Barón.[4]
Dominio romano
[editar | modificar o codigo]En un primer momento, os romanos cedioron o territorio suessetán a os suyos aliaus, os bascons, pero dimpués l'almenistroron dreitament.
En istos primers intes d'o dominio romano, ye posible a presencia en a redolada d'Uncastiello de militars d'a Lechión romana, en razón d'a situación cheoestratechica d'a localidat.
A parte sud d'o termin municipal d'Uncastiello, en a muga con Sadaba y Layana, estió profundament romanizata, y estió o centro d'o dominio d'a rica familia agraria d'os Atilios, que construyoron bels molimentos en a rechión, entre os que destaca o Mausoleu d'os Atilios, en a muga Uncastiello-Sadaba, cerca de Layana.
Tamién amanato a Layana, pero en o termin d'Uncastiello, se troba o conchunto arqueolochico d'os Banyals, compuesto por una antiga ciudat prerromana (bels autors afirman que ye l'antiga Corbio), unas tiermas, una villa romana y una ermita d'o sieglo XVIII construita dreitament sobre as enrunas romanas: l'ermita de Nuestra Sinyora d'os Banyals. Cerca d'o conchunto se troba una serie de pilars de l'acueducto que portaba l'augua ta os Banyals dende o río Arba, en a Fuent d'o Diaple, en Malpica d'Arba, en trabesando lo Pui Foradau.
Edat Meya
[editar | modificar o codigo].jpg)
Fácil que a redolada d'Uncastiello fese parte d'os dominios d'a familia d'os Banu Qasi, una familia arabe d'orichen muladí, descencient d'un comes Casius convertito ta o Islam.
A principios d'o sieglo X, o reino de Navarra conquerió a linia d'a sierra de Santo Domingo, y bi construyó bellas fortalezas, entre as que bi yeran as de Biel, Luesia, Uncastiello, Sibirana, Petiella, Royta u Nabardún, ta protección d'os camíns ta l'interior d'o reino d'Aragón, en a val d'Onsella y a val d'o río Aragón.
Sancho Remíriz, rei de Navarra y d'Aragón, ordenó a construcción d'un castiello en Penya Ayllón, baixo o que naixió un poblato, que yera en mesma Penya Ayllón, en o sector sud d'a Penya, y no pas en a plana de chos o castiello en que ye hue a villa. O castiello refuerza as esfensas naturals d'a penya, fendo obras ta millorar as suyas posibilidaz d'esfensa. Allora ya bi ha referencias escritas de variants latinizatas d'o toponimo actual pa clamar a lo castiello y o poblato: Unius Castri, Uncastellum u d'atros. Agustín Ubieto Arteta charra d'os nomes de: Unicastello, Un castello, Uno castello, Uno Kastello, Unu Castello, Kastella, Uno castro, Unicastro, Uncastello y Uncastillo, estando a suya primer cita a cuaternada en 921, en o Cartulario de Sant Chuan d'a Penya, en a suya propia edición de 1962, en Valencia.[5]
O castiello heba una gran importancia militar mientres a Reconquiesta, como plaza fuerte debant d'as fortalezas musulmanas de Sadaba, Biota y Exeya y a torre de Malpica d'Arba, importancia que perdió con a reconquiesta d'istas localidaz a principios d'o sieglo XII. Pero mientres os reinatos de Sancho Garcés III de Navarra y Remiro I d'Aragón se establioron as bases d'o creiximiento posterior d'a villa.
Sindembargo, mantenió o suyo potencial economico, manifestau en as suyas seis ilesias romanicas d'o sieglo XII, que contrimuestran a suya importancia y tamién o numero d'habitadors d'a villa en ixas envueltas.
Seguntes Marisa Melero Moneo,[6] en Uncastiello bi habió un important taller d'escultura activo a meyatos d'o sieglo XII, formato por escultors provinents d'a Gascunya. Os mesmos escultors treballoron en as ilesias de Santa María a Reyal de Sangüesa y Sant Martín d'Unch, totas d'a diocesi de Pamplona.[6]
Istas construccions estioron vinclatas con a posesión d'a villa d'Uncastiello por o bizconde de Biarn Gastón IV y a suya esposa Talesa, tenients d'Uncastiello. Concretament, con a ilesia de Santa Blasa y o hespital de La Comanda; con a ilesia de Santa Fe de Morlans (ista, fundata por Céntol V); y con a Seu de Santa María d'Aulorón y a Seu de Nuestra Sinyora de Lescar, reconstruitas por Gastón IV de Biarn.[6]
En 1136, dimpués d'a muerte de Gastón IV, Talesa refirmó a García Remíriz de Navarra debant Remiro II o Monche, y este s'apoderó d'Uncastiello.
O 25 d'agosto de 1363 o conte Alifonso IV de Ribagorza churó homenache a o rei Carlos II de Navarra en presencia d'o rei Pero IV d'Aragón, en a capiella d'o castiello d'Uncastiello que ixe mesmo día heba consagrato Chuan Fonts, capellán reyal.[7]
Renaixencia
[editar | modificar o codigo],_Casa_d%27a_Billa.jpg)
En o sieglo XVI, en o periodo historico d'a Renaixencia, Uncastiello i habió atro periodo d'explendor, manifestato en a costrucción de nuevos edificios d'estilo renaixentista, como l'edificio d'a Casa d'a Villa, con a suya esplendorosa portalada.
En 1543 se fundó o Estudio d'Artes d'Uncastiello, que en a suya epoca compitió con o d'a ciudat d'Uesca.
Economía
[editar | modificar o codigo]A economía d'Uncastiello ye principalment basata en l'agricultura y a ganadería (especialment de uellas). Sindembargo, modernament apareixió una industria chicota, basata en a transformación d'os productos agrarios. Tamién ye un important centro turistico en a comarca, por o suyo arte romanico.
Administración
[editar | modificar o codigo]Reparto de concellers
[editar | modificar o codigo]| Partiu | 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 |
| Partido de los Socialistas de Aragón | - | 3 | 3 | 4 | 3 | 2 | 3 | 5 | 3 | 4 | 4 |
| Chunta Aragonesista | - | - | - | - | - | 0 | 1 | 1 | 0 | 2 | 2 |
| Partido Aragonés | - | - | 4 | 3 | 3 | 4 | 0 | 1 | 1 | - | 1 |
| Partido Popular | - | 1 | - | 0 | 0 | 1 | 0 | 0 | 3 | 1 | 0 |
| Independients | - | 3 | - | - | 1[9] | - | 3[10] | - | - | - | - |
| Unión de Centro Democrático | 9 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Total | 9 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 |
Alcaldes
[editar | modificar o codigo]| Lechislatura | Nombre | Partiu politico |
|---|---|---|
| 1979–1983 | Jesús Marco Jiménez | Unión de Centro Democrático |
| 1983–1987 | Jesús Marco Jiménez | Coalición Independiente de Uncastillo |
| 1987–1991 | Gerardo Fuertes Torrea | Partido Aragonés |
| 1991–1995 | María Pilar Caudevilla | Partido de los Socialistas de Aragón |
| 1995–1999 | José Luis Abenia Pardos | Partido Aragonés |
| 1999–2003 | Mª Pilar Caudevilla | Partido de los Socialistas de Aragón |
| 2003–2007 | José Luis Abenia Pardos | Coalición Independiente de Uncastillo |
| 2007–2011 | José Luis Abenia Pardos | Partido de los Socialistas de Aragón |
| 2011–2015 | Gemma de Uña Tarragó (dica 2013) José Luis Abenia Pardos (dende 2013)[11] |
Partido Popular[12] Partido de los Socialistas de Aragón |
| 2015–2019 | Gemma de Uña Tarragó | Partido Popular[11] |
| 2019–2023 | José Luis Abenia Pardos | Partido de los Socialistas de Aragón |
| 2023–2027 | Teresa Pueyo Canales [13] | Partido de los Socialistas de Aragón |
Demografía
[editar | modificar o codigo]Datos demograficos d'Uncastiello dende 1842 dica 2007:[14]
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE. | ||||||||||||||||||
Molimentos
[editar | modificar o codigo]
.jpg)
- O suyo casco urbán, un eixemplo d'arquitectura rural d'a comarca de Cinco Villas, perfectament conservato.
- Barrio d'a Chudería. Uncastiello habió una d'as principals chuderías d'o reino d'Aragón, estudiata por Miguel Ángel Motis Dolader.[15]
- Ilesia de Santa María, d'estilo romanico. Construita en 1135, ocupando o espacio d'una ilesia anterior, o remate d'a suya torre ye posterior, gotico, d'o sieglo XVI. Declarata Molimento Nacional en 1931. Ye declarata Bien d'Intrés Cultural. Ye l'actual ilesia parroquial d'o lugar, estando amás seu arcipestral de l'arcipestrau d'Erla-Uncastiello.[16]
- Ilesia de Sant Martín, d'estilo romanico, consagrata en 1179, y reformata en o sieglo XVI en estilo gotico. Actualment l'edificio no ye destinato a lo culto, sino que ye un Centro d'Interpretación d'o Arte romanico.
- Ilesia de Sant Felices, d'estilo romanico, de fins d'o sieglo XII. Ye en o barrio de Sant Felices, a o canto d'o río Cadena. Incluye partes d'o sieglo XVI, encara que as suyas portaladas son atribuitas ta o mayestro d'Agüero.[17]
- Ilesia de Sant Chuan, d'estilo romanico. Declarata en 1931 Molimento Nacional, ye actualment Bien d'Intrés Cultural. Incluye una necropoli medieval. Una d'as suyas capiellas tien pinturas murals romanicas, d'o sieglo XIII.
- Ilesia de Sant Andreu, d'estilo renaixentista. Pedro del Frago Garcés, bispe de Chaca y naixito en Uncastiello en 1500, estió o suyo empulsor. Tien un important conchunto de pinturas al fresco.
- Ruinas d'a ilesia de Sant Lorient, d'estilo romanico. A suya construcción s'inició en 1129. Estió propiedat d'a Orden d'o Temple. Seguntes João Batista Labanha, yera en ruinas ya en 1610. Beluns d'os suyos capitels son hue en una casa d'a calle Mediavilla, numero 63.
- Ilesia de Sant Miguel, d'estilo romanico. A suya portalada ye actualment en o Museu de Bellas Arts de Boston, en os Estaus Unius.
- Palacio de Pero IV d'Aragón, d'estilo gotico. Construito en o sieglo XIV, l'arquitecto responsable estió Blasco Aznárez de Borau, o mesmo arquitecto responsable d'a restauración d'o Palacio de l'Alchafaría de Zaragoza.[18]
- Castiello d'Uncastiello, d'estilo romanico. Ye en o centro d'a población, a o canto d'o río Riguel, dencima de Penya Ayllón. A suya torre de l'homenache estió amás antiga construcción, en o sieglo XI; l'atra torre ye perteneixent a o palacio de Pero IV.
- Castiello de Sibirana, d'estilo romanico, d'o sieglo X, a o canto d'o río Arba de Luesia, en la muga con Luesia. Ye declarato Bien d'Intrés Cultural.
- Nevero, chunto a o camín de Sos y a ilesia de Sant Lorient.
- Banyals, amán de Layana, con a suya villa romana, ciudat prerromana, tiermas romanas, foro y restas de l'acueducto.
- Casa d'a Villa, d'estilo renaixentista, con influencias italianas.
- Palacio de Martín I, rei d'Aragón, d'estilo gotico.
- Edificio d'a Loncha.
- Ermita de Sant Cristofo, romanica, d'o sieglo XII.
- Ermita d'a Virchen d'a Leit, romanica, d'o sieglo XII.
- Ermita de Santa Quiteria, romanica, d'o sieglo XII. Ye chunto à o castiello de Sibirana.
- Ermita d'a Virchen d'os Banyals, d'o sieglo XVI.
Toponimia
[editar | modificar o codigo]En o suyo termin bi ha microtoponimos en aragonés como La Torraza.
Fiestas
[editar | modificar o codigo]- Zaguer demenche de mayo.
Veyer tamién
[editar | modificar o codigo]Notas
[editar | modificar o codigo]- ↑ D'antis mas tamién Sant Martín
Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ Uncastillo.
- ↑ (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo I, Lamina 3, Mapa nº 3.
- ↑ (es) Cortes d'Aragón: Las tierras de Aragón antes de ser Aragón.
- ↑ (es) Ros, Tito, Diario El Mundo: Huesca, la Suiza de suessetanos y romanos un siglo antes de Cristo.
- ↑ Ubieto Arteta, Agustín: Toponimia aragonesa medieval, Valencia, 1972.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Melero Moneo, Marisa: Navarra i Aragó a les dècades centrals del segle XII (del 1120 al 1180), en El romànic i la Mediterrània. Catalunya, Toulouse i Pisa. 1120-1180, editato por a Generalitat de Catalunya y o Museu Nacional d'Art de Catalunya, Barcelona, febrero de 2008 (pachinas 98-109).
- ↑ Pergamino conservato en l'Archivo d'a Cambra de Comptos de Navarra, caixa 14, numero 34.
- ↑ Archivo electoral
- ↑ Como Agrupación por Uncastillo
- ↑ Como Coalición Independiente de Uncastillo
- ↑ 11,0 11,1 (es) Así se han movido las alcaldías desde 1979, en a web d'Electomanía.
- ↑ (es) El PP asume las alcaldías de Sádaba, Biota, Uncastillo, Luesia y Sos, en Ejea Digital.
- ↑ (es) Consulta el listado de alcaldes que han sido proclamados en Aragón en Heraldo de Aragón
- ↑ (es) INE - Instituto Nacional de Estadística de Espanya
- ↑ (es) La Fundación Uncastillo publica un monográfico sobre los judíos en la localidad cincovillesa.
- ↑ (es) Parroquias del Arciprestazgo Erla-Uncastillo en o sitio web d'a Diocesi de Chaca.
- ↑ La iglesia de San Felices de Uncastillo en proceso de rehabilitación, EjeaNoticias.com.
- ↑ (es)Aragón Digital.
Vinclos externos
[editar | modificar o codigo]
Se veigan as imáchens de Commons sobre Uncastiello.- (es) Concello d'Uncastiello.
- (es) Fundación Uncastiello.
- (es) Imáchens d'o castiello d'Uncastiello.
- (es) Uncastiello en RomanicoAragonés.com.
| Ardisa | Asín | Bagüés | Biel | Biota | Castellón de Val de Chasa | Castiliscar | Exeya d'os Caballers | Erla | O Frago | Isuerre | Layana | Lobera d'Onsella | Longars | Luesia | Luna | Marracos | Navardún | Orés | As Pedrosas | Piedratallada | Os Pintanos | Puent de Luna | Sadaba | Sierra de Luna | Sos d'o Rei Catolico | Taust | Uncastiello | Undués de Lerda | Urriés | Val Palmas | |
