Sufixo -iello

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sufixo -iello ye un diminutivo de l'idioma aragonés que deriva d'o latín -ĔLLU(M) por a lei fonetica d'a diftongación d'a Ĕ curta latina.

En latín -ĔLLU(M) yera un sufixo muito emplegau. En a evolución dende o latín t'as luengas romances peninsular os sufixos diminutivos -inho, -ín, -uco, -ico, -ito, u en o caso aragonés -et, han iu substituindo a os sufixos que derivan de -ELLUM.

En o caso aragonés "-iello" se troba a sobén lexicalizau, (aniello, dobiello), por fer-se -et, -eta o mes productivo.

Usos medievals[editar | modificar o codigo]

O castiello de Lobarre, en Lobarre (Plana de Uesca, Uesca, Aragón), Un castiello feba part d'a cultura medieval y ye una parola con sufixo -iello

En l'Alto Aragón en a Edat Meya i heba una variant -iallo, con una diftongación en -ia- que encara se troba en aragonés de valle de Vio y Bergotés, u as variants -iacho, -iecho, -iato, -ieto, (evolucions cacuminals d'a LL cheminada latina que son analogas a la che vaqueira de l'asturiano occidental). Estas variants han teniu mes durada en Aragonés central. L'aragonés ribagorzano conoixió a variant -iaso u ieso, pronunciada con -s- sonora de no estar que Rafael Vidaller Tricas la haiga confundida con bel alofono diferent d'a s en os toponimos actuals d'a Val de Castanesa.

Tanto en l'Alto Aragón como en a val d'Ebro, en aragonés medieval i heba una variant sin -o final, en -iel, (Castiel) coincident con determinadas formas mozarabes.

Si a tendencia yera a fosilizar y permaneixer lexicalizau, encara o sieglo XV encara podeba mantener bel uso diminutivo en l'aragonés d'as comunidaz aragonesas, sobre tot en adchectivos. Javier Terrado Pablo documenta touajucas cortiellas y bel uso posible como diminutivo en sustantivos como canastiella.[1]

Usos actuals[editar | modificar o codigo]

A cría d'os cans ye a especie que mas a sobén se diz cadiello, un uso lexicalizau d'o sufixo -iello.

Si en latín yera un sufixo muito usau, en o transcurso d'a evolución dende o latín enta l'aragonés fue perdendo terreno debant d'a cheneralización de l'uso d'o sufixo -et, y en as actuals parlas mes conservaderas como o benasqués ha perdiu o suyo uso diminutivo[2], trobando-se lexicalizau. Devez i plegan usos diminutivos derivaus d'o latín -ELLU como castellanismos a traviés d'o suyo cognato -illo.

En benasqués se troba lexicalizau en zoonimos (vidiello, cadiello), parz de plantas u animals (tabiella, estiella, ratiella, parpiello), y obchectos (dibiello, ixartiello, capiello, escodiella, pastiello, cribiello y martiello).[2]

Infixos derivaus de -iello[editar | modificar o codigo]

Envista parcial de Castillón de Sobrarbe, toponimo formau con a parola Castillón.

O sufixo -iello puet ir seguiu d'atros sufixos convertindo-se en un infixo. Un d'os sufixos que siguen a -iello mes a sobén ye o sufixo -ón, dando a secuencia -illón u -ellón. En as Cinco Villas se documenta gordillón[3]. En chistabín tenemos "vedellón" como derivau de "vediello".[4] En atras variants d'aragonés documentamos gotillón y pobrillón. Alwin Kuhn rechistra as parolas carguillón (en Lanuza, contrastando con carguichón en benasqués), cordillón, esquillón y cermellón/cermillón/cernellón/cernillón.[5] Manimenos esquillón como derivau d'esquilla no ye un buen eixemplo d'este infixo porque esquilla ye un goticismo amprau dende skilla, sin relación etimolochica con o sufixo -iello.

En toponimia aragonesa un toponimo con estas secuencias d'infixo y sufixo ye Castillón, u menos a sobén Castellón.

Si o sufixo que sigue a -iello ye o sufixo -ello alavez puet convertir-se en -il- u -el- como en Castelillo, feito que o mesmo sufixo -iello

O sufixo -iello en toponimia[editar | modificar o codigo]

O sufixo -iello como continador d'un sufixo latín prou productivo ye present en a toponimia aragonesa. Por a mesma razón que lo ha iu substituyindo -et, -eta, os macrotoponimos antigos gosan tener sufixo -iello, y os macrotoponimos mes recients u as neofundacions agricolas tienen atros sufixos diminutivos como -et, (Navarret, La Romaneta), u a partir d'o sieglo XV -ico, (Masadicas Royas) en un contexto de castellanización. Como herencio d'un periodo de coexistencia que precedió a lo predominio d'o diminutivo -et tenemos confusions d'o sufixo de formacions vechetals -et derivau d'o latín -ETUM por o sufixo -iello (Piniello), pero no son tan comuns como as susticions equivalent en catalán d'o sufixo -et por o sufixo -él.

Mas a sobén en microtoponimia que en macrotoponimia trobamos o infixo -iz- precedendo a lo diminutivo -iello, tal y quiento veyemos en Castellonciello y Obonciello. En a toponimia benasquesa lo trobamos tamién (Vaticielles, Monticiello, Funticialla), con a lochica pronunciación seseyada.[2]. Tamién se trobaba en a microtoponimia terolana d'o sieglo XV (Foceciella).[1] Ramón Menéndez Pidal explica a presencia d'o infixo -iz- n'estos casos en base a que en latín se feba servir o diminutivo -ULU sin -C- en as dos primeras declinacions y con -C- en as atras; dimpués o diminutivo -ELLU substituyó en muitos casos a lo diminutivo -ULU (como en NAVICULA por NAVICELLA).

O infixo -at- tamién se troba en a toponimia con o diminutivo -iello (Covatiellas, La Covatiella, La Poyatiella).[1]

En a toponimia de l'Aragonés central trobamos a sobén fosilizadas as variants con -ia-, -ch- u -t-, (-iallo, -iacho, -iecho, -iato, -ieto). As variants con diftongo -ia- se conservan millor en palabras femeninas, (Lacuniacha), por influencia d'a a de chenero femenín.

En a toponimia alto y meyo ribagorzana, podemos veyer toponimos con a variant -ieso, (Castieso), mesmo en zonas a on huei se charra catalán (Tosquiasa en Bonansa).

A variant en -iel ha deixau muito sinyal en a toponimia d'as tres provincias aragonesas: Castiel, Castiel Fabib, Cardiel, Exatiel, que no siempre se puet saber si son toponimos en aragonés u mozarabe.

En a Edat meya bi heba un sufixo -ello (u bella terminación asimilable) que se crei que yera diminutivo. N'esto se diferencia d'o suyo equivalent en castellano actual, -ejo, que ye despectivo pero que deriva tamién d'o latín ICULU(M). En bel toponimo o sufixo -iello lo substituyó, como ye o caso de Conchiellos, que provién de CONCILIU(M) y que habió d'estar Conchellos. Ye o caso tamién d'Alcanyiz de la Uerba, que en os textos medievals s'escribe Alcanyicello, Alcanyiciello u castellanizau como Alcanyicejo.

En os sieglos XIX y XX en a Baixa y Meya Ribagorza s'ha feito mes frecuent o sufixo diminutivo -illo (crespillo), pero ye por castellanización, (o sufixo -illo deriba de -ELLU(M) latino como l'aragonés -iello). En a zona de transición entre o catalán y l'aragonés d'a Val de l'Isabana s'emplegan palabras rematadas en -illo, contrastando con como ye en catalán (sufixo -él), y con toponimos en -iello y variants que bi ha en a toponimia, (Corona Castiella, Pociello, Ubiallas, Torrucialla, Casiasas).

Disimilación con sufixo -iello[editar | modificar o codigo]

O sufixo -iello puet producir disimilación de palatals cuan s'anyade a una radiz con una consonant palatal u a una parola con un sufixo palatal (que se converte en un infixo). Coromines describe este fenomeno en a palabra galillo (documentada por atros autors en aragonés oriental[4][6] pero que podría estar un castellanismo).

A disimilación d'a consonant palatal d'a radiz la veyemos en Viliella, (que provién d'o latín VILLA) y en "coladiello", (que provién d'o latín COLLIS u COLLUM).

Aspectos normativos[editar | modificar o codigo]

O sufixo -iello ye substituyiu por o cognato castellano -illo en gran part de l'Alto Aragón. Por atra part historicament en aragonés s'han produciu confusions entre o sufixo -ello y o sufixo -iello. Esto ha motivau que l'Academia de l'Aragonés establixca dos normas:

Bellas voces que rematan con o sufixo -iello, -iella (u tamién por desinencia etimolochica), han sufierto a castellanización enta la forma "-illo", "-illa"; se constata que se tracta de parolas diferents en cada parla local y que no existe denguna tendencia lexica concreta, sino un abance mes d'a glotofachia. Se recomienda la grafía historica y propia d'istas formas: castiello, cadiello, auguatiello, canciello, corrotiella, capiella, corbiella, espatiella, morciella, vetiella, etc. En ocasions se troba formas populars, y mesmo historicas, que presentan una ultracorrección u asimilación de desinencia (como coniello u marabiella) que no lis corresponde, por o que s'han de potenciar as formas etimolochicas documentadas: conello/conil, marabilla, etc...

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 (es) Javier Terrado Pablo: La lengua de Teruel a fines de la Edat Media. Instituto de Estudios Turolenses, 1991.
  2. 2,0 2,1 2,2 (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003
  3. (es) Fernando Romanos Hernando: Al límite. La pervivencia del aragonés en las comarcas del norte de Zaragoza. Diputación de Zaragoza, 2003. p 203.
  4. 4,0 4,1 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN978-84-8094-061-0
  5. (es) KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6
  6. (es) Maria Luisa Arnal Purroy: El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998, p. 195.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]