Pteridophyta

De Biquipedia
(Reendrezau dende Falaguera (planta))
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Pteridophyta
Creiximiento desfendo-se una espiral que tiba pa endrezar-se y prene forma de gayata, este creiximiento ye tipico de muitas pteridofitas, n'este caso a especie Athyrium filix-femina.
Denominacions populars
Felequera
Dende o Devoniano
Clasificación cientifica
Eukaryota
Plantae
Pteridophyta

A división Pteridophyta ye formada por plantas vasculars con radiz, tallo y fuellas que se reproducen por alternancia de cheneracions en a que predomina o esporofito respecto a lo gametofito, con formación d'esporas haploides dimpués d'una meiosi en os esporanchios que bi ha en as fuellas u esporofilos d'o esporofito, y formación de gametos en os gametanchios d'o gametofito u protalo, con fecundación en un medio acuatico.

As pteridofitas dominoron as floras terrestres en o Devonián, o Carbonifero y en o Permico inferior, pero a suya fecundación dependient de l'augua fació que cuan en o Permico superior o clima se fese mes caloroso y seco hesen de retacular debant d'a expansión d'as chimnospermas, (en especial as coniferas), menos dependients de l'augua.

A expansión d'as anchispermas dende o Cretacio meyo tamién significó o retacule d'as pteridofitas, en especial d'as pteridofitas herbacias. En l'actualidat as pteridofitas tienen una representación muito minoritaria en as floras de toz os continents, y belunas d'ellas son verdaders fósils vivients, con morfolochías representativas d'as pteridofitas d'o Carbonifero. En o Pireneu as pteridofitas son millor representadas que en o Sistema Iberico, y, sobre tot que en a Depresión d'Ebro, on o clima semiarido no permite que abunden guaire.

Fitonimia[editar | modificar o codigo]

En aragonés as especies con a forma tipica con fuellas pinnadas tipo fronde son conoixidas con los fitonimos chenerals de felces, felequeras u falagueras, formadas estas zagueras con o sufixo fitonimico -era. Tamién presentan denominacions mes especificas y a vegadas locals. Especies con formas externas prou diferents d'as tipicas presentan fitonimos diferents como en Adiantum capillus-veneris y en as especies d'o chenero Equisetum. As formas son o sufixo fitonimico -era tipo felequera/falaguera son en continuidat cheografica con o catalán falguera, part de l'occitán falguièra, l'occitán gascón heuguèra, y o francés fouguère y las fan derivar d'o latín tardano FILICARIA, orichinariament un colectivo, indicador de puesto con abundancia d'estas plantas. A part d'as formas galo-romanicas derivadas de FILICARIA, en o norte y ueste d'a peninsula iberica bi n'ha representación, pero competindo con as formas ibero-romanicas derivadas de FILICTUM, orichinariament tamién un "puesto on creixen muitos felces". D'esta traza en idioma gallego trobamos unas formas minoritarias filgueira, folgueira (que coexiste con fieito, fento, felgo y atras), en portugués felgueira.,[1] en asturiano central felguera, trobando-se tamién en cantabro y en castellano de Cantabria formas pareixidas pero con h-.

As formas no sufixadas felz, felze tienen una distribución tipicament occidental y se remontan a lo latín clasico FILIX, FILICEM, estando l'aragonés occidental una d'as pocas parlas romanicas que conservan esta forma clasica, chunto con o italiano felce, o rumano ferece, y o balear.[1]

As formas felequera, felquera, feliquera tienen una distribución tipicament centro-oriental, (encara que felequera se documenta en ansotano chunto con felce), coexisten con as formas sonorizadas tipo feleguera, felquera, amán d'as formas falaguera, falguera que se troban en l'aragonés oriental. A variant falaguera de l'aragonés oriental se troba fendo part d'o substracto aragonés en a toponimia de Oriuela (La Falaguera[2], de chos o puerto d'Oriuela, en a Sierra d'el Tremedal), Puertomingalvo (Barranco de la Falaguera),[3] y en a parla churra. Curiosament trobamos a forma falaguera en a Val de Roncal y localidaz a lo sud d'esta val, contrastando con as formas felce y felequera de l'ansotano, talment ilustren a perda d'o idioma basco n'ixas zonas por contacto con castellanoparlants d'as rutas transhumants.

Entre meyo d'as formas con sufixo fitonimico y as formas no sufixadas tenemos o gasconismo fonetico heus en a Val de Tena, cognato de felz, (a h corresponde a la f en aragonés, a u corresponde a la l, y a s a la z).

As formacions de felequeras u felces reciben diferents denominacions. Una d'ellas ye felqueral con sufixo -al. Alwin Kuhn documenta as formas Lo Felcar, Lo Fercal en a microtoponimia chesa[4] que interpreta con sufixo -ar a partir de *FILICARE. En la toponimia de la Val de Benás se documenta Els Felegars[5].

Ciclo biolochico[editar | modificar o codigo]

Esquema d'o ciclo biolochico d'as pteridofitas homosporias, texto en francés

En as especies con a forma tipica os esporanchios se concentran en unas masas esfericas ditas soros que bi ha en o envés d'os frondes (fuellas pinnadas). En os esporanchios se produce a meiosi y se forman esporas haploides. Cuan os esporanchios s'obren as esporas cayen ta tierra. A mes gran part d'as felequeras presentan esporas totas d'a mesma mida y se diz que son homosporias. Manimenos bi ha felequeras acuaticas se dicen heterosporias porque producen esporas grans (megasporas) y esporas chicas (microsporas).

As esporas cherminan en o suelo cuan as condicions son favorables, forman un filamento de bels milimetros, que se converte en una lama verde con forma de corazón dita protalo, que ye un gametofito haploide.

O protalo s'apega a lo substracto con uns rizoides, y cuan ye bien desembolicau presenta en a cara inferior gametanchios feminins (arquegonios) y gametanchios masculins (anteridios), que producen respectivament gametos feminins (oosferas) y masculins (anterozoides) prou que sí haploides. Os arquegonios tienen forma de botella y os anteridios tienen forma de mallo

Cuan o suelo ye embadinau u cuan bi ha una lama d'augua chicota (a vegadas a mesma agualera puet representar una lama d'augua d'escala microscopica), os anterozoides nadan dica as oosferas y se produce a fecundación orichinando un zigoto diploide. Cuan se desembolica o zigoto se forma una planteta con una part que s'afunde en o protalo y presenta una radiceta, un tallet y una folleta. En as etapas inicials d'o desembolique l'embrión recibe nutrients d'o gametoficot a traviés d'a suya prolongación afundida en o protalo.

Cuan o esporofito ya ye desembolicau que presenta radiz, tallo y fuellas, y plega a la matureza de tot desembolica esporanchios en o envés d'as fuellas.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (es) Phillip Obrist: FILIX y sus derivados en la toponimia gallegoportuguesa.
  2. (es) Chabier de Jaime et al. Serranía de Albarracín 1. Zona septentrional de la Sierra de Albarracín y Cuenca de Teruel - Llanos de Pozondón - Peracense. Mapa excursionista 1:40.000 Paseos y excursiones. Prames.
  3. (es) Javier Solsona Benages: Estudio toponímico del término municipal de Puertomingalvo (Teruel). Universitat Jaume I, 2001.
  4. (es) KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6pp196-217
  5. (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003