Castellano en Aragón

Castellano en Aragón
Variedat d'o castellano
Localización cheografica
Estau	{{{estau}}}
País	Aragón
Rechión	{{{rechión}}}
Parlau en	Comarcas d'as provincias de Zaragoza y Teruel
Lugars principals	Zaragoza, Teruel, Calatayú, Tarazona, Albarracín
Estatus
Atras denominacions	Parla baturra, baturro
Charradors
Oficial en
Reconoixiu en	Aragón
Regulau por
Vitalidat	Muit alta
Literatura
Escritors principals	Eusebio Blasco, Alberto Casañal, Sixto Celorrio, Crispín Botana, Mariano Baselga
Rasgos dialectals	Substrato aragonés
Clasificación lingüistica
Indoeuropea Romance Romance occidental Italo-occidental Iberorromanica Castellano Septentrional Castellano en Aragón
ISO 639-1
ISO 639-2
ISO 639-3
SIL

O castellano en Aragón ye o conchunto de formas d'o castellano que se charran en Aragón. También ye dito espanyol rechional d'Aragón, castellano d'Aragón, espanyol d'Aragón, castellano aragonés, castellano-aragonés u dialecto aragonés d'o castellano. Un atra denominación ya en desuso d'iste dialecto ye la de baturro u parla baturra.

Ye una variedat que tien un substrato aragonés muit marcato, en especial en as comarcas de: Cinco Villas, Baixo Martín, Baixo Aragón, Ribera Baixa d'Ebro, Monegros a on l'aragonés substituyó a l'aragonés de la Val d'Ebro, mes diferent d'o castellano que l'aragonés d'as comunidaz aragonesas. En os Monegros y Val d'Onsella se charró l'aragonés dica fa relativament pocos anyos.

O substrato ye mes evident en o lexico d'as actividaz productivas como l'agricultura, ganadería, caza, l'orache, os obchectos que bi ha en as casas tradicionals, a descripción d'o terreno.

Fonetica

En fonetica o castellano d'Aragón ha heredau a tendencia a desfer l'hiato, pero los desfá por un regular cerrando una vocal (pior) y tendencia a no pronunciar esdruixols.

Bi ha tendencia a unificar os diftongos creixients -ai-, -ei- cerrando-se o primero y ubrindo-se o segundo pa dar un grau intermedio -äi-, (poläinas, bäilar, azäite, empäine). Este fenomeno talment tienga relación con o hispanoarabe u arabe andaluz y se troba tamién en La Rioja, bels puestos de Navarra, Alaba, Burgos, Soria, Guadalachara y Cuenca.

A -y- intervocalica se pronuncia enfeblida y se torna en semivocal u semiconsonant y dica puet convertir-se en un alofono pareixiu a la e cerrada tamién de caracter semivocal-semiconsonant y puet desapareixer (hoio/hoeo, auntamiento, que-me-se-o, ecetra). Este fenomeno se troba tamién en o castellano de Navarra, La Rioja, Soria, y part de Burgos, Guadalachara y Cuenca.

Morfolochía

Verbos

En o Baixo Aragón, Cinco Villas y Monegros bi ha repuis d'a conchugación. Por eixemplo en o Baixo Aragón se replegan imperfectos con -iba: caiba, teniba, traiba. En as Cinco Villas se documenta imperfectos con -iai: teniai, ibai, veniai.

Pronombres

Se pueden sentir pronombres en aragonés: con mí, con tú, u comuns con o castellano antigo: vus variant de "vos". Tamién formas que poderban estar aragonesas u hibridas como nusotros y vusotros, amás de formar como para yo. O pronombre plural sen dezaga d'infinitivo y cherundio ye amplament emplegau.

Ye prou cheneral a construcción se les cuan o dativo ye plural en cuenta de se lo, se la, se los, se las (ya se les diré a ellos en cuenta de ya se lo diré a ellos). Esta construcción se remonta a la construcción ge les que leyemos en o Fuero romanz de Teruel y en part d'as traduccions de Chuan Ferrández d'Heredia, estando propia de l'aragonés d'as comunidaz aragonesas. En filolochía hispanica ye considerada un simple vulgarismo.

O castellano d'Aragón tamién se resiste a las innovacions modernas d'o castellano: Andalucía y Aragón estioron as zagueras grans rechions on o leísmo propio d'o castellano mes actual está tardando mes en imposar-se, mantenendo a diferenciación entre o pronombre lo/la de complemento directo referiu a personas y o pronombre le de complento indirecto tamién referiu a personas. Agora cualques chóvens son leístas, pero muita chent (sobretot a chent viella) diz encara no lo conozco, d'alcuerdo con totas as luengas neolatinas en cuenta de no le conozco).

Sufixos

En castellano d'Aragón se troban con una gran extensión palabras aragonesas orichinadas por derivación con os sufixos caracteristicos: mesache, orache, pelaire, colgallo, tresmallo, ternasco.

O sufixo diminutivo -et, -eta, -etc, -etas con diferents pronunciacions (-é, -er, -ed), ye encara productivo (por o menos en chent naixida en a segunda mitat d'o sieglo XX) en diferents localidaz d'o Baixo Aragón, Monegros y arias recientment castellanizadas d'a Plana de Uesca.

Lexico

Se conservan muitos elementos lexicos propios de l'aragonés. En as comarcas orientals se conservan elementos lexicos coincidents entre l'aragonés y o catalán y que bels autors han puesto malinterpretar como catalanismos. José María Enguita Utrilla interpreta como catalanismos en o castellano d'a part oriental d'a provincia de Teruel as palabras corvella, esculla, gos, impelte, bambolla, escupinada, pesigar, escurzón, llanda u sucar. Manimenos l'analís d'a distribución de muitas d'estas palabras amuestra que beluns son comuns entre l'aragonés y o catalán. Belunas como sucar u corvella se documentan tal y como variants en l'aragonés occidental (dende Cotefablo dica las Cinco Villas). Belatras como escurzón por o menos en aragonés oriental (dende Benás dica Cotefablo).

Variedaz internas d'o castellano aragonés

O castellano en Aragón, como cualsiquier variedat lingüistica, no ye homochenio. Adintro d'o castellano charrau en Aragón, existen diferencias cheolectals. María Antonia Martín Zorraquino distingue en o castellano aragonés tres variedaz internas u subdialectos:

• Castellano aragonés sudoccidental: ye a variedat parlada en o sudueste d'as provincias de Zaragoza y Teruel. Abarca as parlas d'as comarcas de Tarazona y Moncayo, Aranda, Comunidat de Calatayú, Campo de Daroca, Xiloca, Sierra d'Albarracín, Comunidat de Teruel y Gúdar-Chabalambre. Ye a variedat d'o castellano aragonés mas amanada a o castellano de Castiella.
• Castellano aragonés central: ocupa a zona central d'as provincias de Zaragoza y Teruel, abarcando as parlas d'as comarcas de Ribera Alta d'Ebro, Campo de Borcha, Val de Xalón, Comarca Central, Campo de Carinyena, Cuencas Meneras y Mayestrato. Ye una variedat intermeya que comparte rasgos d'as variedaz sudoccidental y nordoriental.
• Castellano aragonés nordoriental: abarca una chicota zona d'o norte de Uesca (Sallent de Galligo, Broto, Chaca), o extremo norte d'a provincia de Zaragoza (Cinco Villas), un amplo espacio d'o sud d'a provincia de Uesca (Monegros) y a parti oriental d'as provincias de Zaragoza y Teruel (Baixo Aragón y Ribera Baixa d'Ebro). Ye a variedat que conserva mas peculiaridaz representativas de resultaus fonicos tipicament aragoneses. Adintro d'o mesmo, por a suya peculiaridat, destacan parlas como as de Casp u Chiprana.

Bibliografía

• José María Enguita Utrilla Rasgos dialectales aragoneses en las hablas de Teruel. Revista Teruel, n 74, chulio-aviento de 1985 p 179-219.
• Rafael Lapesa. Historia de la lengua española. Editorial Gredos. (1981).

• Datos: Q2509307