Calatayú

O Castiello d'Ayub que da nombre a la ciudat.

Calatayú (Calatayud en castellán) ye una ciudat y municipio aragonés situata en a provincia de Zaragoza, comarca de Comunidat de Calatayú (en ye a suya capital) y partito chudicial d'o suyo nombre (tamién en ye a suya capital).

A suya población ye de 20.658 habitants (2014), en una superficie de 154,20 km².

Cheografía

Ye situato a o canto d'o río Xalón, en un aria estratechica on o río Xiloca s'achunta con o Xalón, y s'achuntan doncas dos vias naturals de comunicación, a 534 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar y a una distancia de 86 km de Zaragoza, a capital d'a suya provincia.

Demografía

Uesca ye una d'as capitals de provincia con menor población d'o Estato Espanyol, con 52.418 habitants en l'anyo 2014.

Evolución demografica

1362 f 1495 f 1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 - - - - - - - - 11.958

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 11.858 12.574 15.733 18.393 18.874 18.251 17.133 17.666 17.432

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 - - 17.078 - 16.569 17.352 17.876 17.970 18.531

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 19.279 19.634 20.263 20.001 21.040 21.905 21.933 21.717 20.837

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 21.174 20.926 20.658 - - - - - -

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 - - - - - - - - - -

1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

Historia

As enrunas d'a ciudat romana de Bilbilis son en o termin de Calatayú, ocupando as costeras d'os cerros Bambola, San Paterno y Santa Barbara, entre a marguin ezquierda d'o río Xalón y a rambla de Ribota, cerca de Uermeda.

En l'anyo 716 los musulmans andalusís encomenzoron a fortificar un recinto que dió nombre a la ciudat de Calatayú, y costruyoron cinco castiellos unitos con murallas. En l'anyo 937 Abderramán I asitió y prenió Calatayú. En l'anyo 1031 Calatayú yera una d'as principals ciudatz d'a Taifa de Zaragoza y capital d'o suyo propio districto. Entre 1046 y 1055 bi habió una Taifa de Calatayú independient.

O 24 de chunyo de 1120 Alifonso I lo Batallero conquirió a ciudat y li dió Carta Puebla en a mesma anyata, y dimpués Fuero en 1131 mientres asitiaba Bayona. Alifonso I ordenó en o Fuero de Calatayú que as ilesias d'ixa villa y tierra fuesen patrimonials, cosa que confirmará o papa Lucio III en 1182 con una bula en a que declaraba totas as ilesias que baixo ixe privilechio s'heban de conferir a presonas naturals d'a mesma tierra. Con a reconquiesta vinioron repobladors cristians y se creyoron nuevas 10 parroquias dica plegar ta 14, en as que s'agruporon seguntes os suyos orichens. A parroquia de Sant Per la dividioron en Sant Per de los Francos y Sant Per de los Serranos, a primera pa os de Baigorri y a segunda pa os montanyeses de l'Alto Aragón. Por haber-se preso a ciudat o día de Sant Chuan Baptista, li se dedico una ilesia a lo piet d'o castiello, a Ilesia de Sant Chuan lo Viello u Sant Chuan de Vallupiel. Atra ilesia que se fació a lo piet d'o castiello estió Sant Miguel. Poco dimpués d'a conquiesta a mezquita mayor fue trasformata en a Ilesia de Santa María la Mayor, adscrita a lo bispato de Zaragoza, seguindo a tradición de desfer as mezquitas y convertir-las en ilesias u seus. En o vico mozarabe costruyoron as ilesias de Sant Chaime y lo Salvador. A lo norte d'a Ilesia de Santa María construyoron a ilesia de Sant Andreu, y a lo sur a de Sant Torcuat.

Calatayú fue ocupata por Alifonso VII de Castiella dimpués d'a muerte d'o Batallero. Alifonso VII disposó que as ilesias de Calatayú perteneixesen a la diocesi de Sigüenza. Calatayú tornó a lo reino d'Aragón chunto con Zaragoza, y en 1139 Calatayú pasó a depender d'a diocesi de Tarazona.

O Monesterio d'Oña recibió de Remón Berenguer IV o vico poblato con mozarabes, encara que no se sape si yeran mozarabes nativos u mozarabes traitos d'Andalucía por o Batallero. A Orden d'o Temple tenió una comanda en Calatayú, igual que a Orden d'o Espital, que ya en 1167 i tenió un comandador conoixito como Galindo, pero estió a Orden d'o Santo Sepulcre a més poderosa, por un alcuerde de Remón Berenguer IV con o patriarca y o capítol de Cherusalem en 1141. Seguntes este alcuerde concedioron a los d'o Sepulcre extensos biens pa fundar una ilesia en a ciudat, con o qual o mesón de Calatayú esdevenió o mesón matriz d'as atros mesons d'o Sepulcre en Espanya, y o prior muitas vegatas se titulaba gran prior d'a orden.

En 1249 o bispe de Tarazona consagró dos colechiatas con l'asistencia de Chaime I: Santa María y Santo Sepulcre.

En 1252 i heba 14 parroquias, contando en total 1062 habitadors, estando la més poblata a Parroquia de Sant Per de los Francos, y la que menos la d'o Santo Sepulcre. A lo largo d'o sieglo XIII atras ordens s'establioron en Calatayú creyando conventos intramuros: Franciscans, Dominicos, Mercedarios, Carmelitans y Monchas Menoretas de Santa Clara. En 1276 se concede a Calatayú o dreito a celebrar ferias.

En 1362 Calatayú se rindió a las tropas castellanas dimpués d'un sitio prolongau. Los castellans ocuporon la ciudat con 1000 caballers y 2000 ballesters entre 1362 y 1366.

O 27 d'abril de 1838, mientres a Primera Guerra Carlista (Guerras Carlistas) tropas carlistas mandatas por o cheneral Juan Cabañero y Esponera dentroron en Calatayú.

Toponimia

O suyo nombre ye d'orichen arabe, con a radiz Qalat, castiello, y un antroponimo, significando o castiello d'Ayub (Qal’at 'Ayyūb). En textos medievals cristianos se diz calataiub, pero bi'n ha muitas variants, producto de que a -b final no se troba guaire a sobén en aragonés. Asinas, alternarán variants rematatas en -f, -t, y -d, u con -e u -o paragochica. A variant rematata en -d, ya se troba en o sieglo XIII, y será a que s'imposará en l'oficial con o tiempo en castellán, encara que no totz os castellanofablants la pronuncien.

Dende o sieglo XVI s'irá emplegando o chentilicio bilbilitano propuesto por l'humanista y poeta neolatín Antón Serón. Este chentilicio s'irá fendo més y més oficial a costa d'atros como calatayucense (tamién culto), y calatayubí (chentilicio d'orichen arabe).

Administración

Eleccions municipals
Partito	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015
Partido Popular	-	2	2	5	10	13	11	9	12	9
Partido de los Socialistas de Aragón	2	7	6	11	5	3	4	7	6	5
Ciudadanos	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3
Partido Aragonés	5	7	4	1	1	0	0	3	3	2
Chunta Aragonesista	-	-	-	0	0	1	2	2	0	1
Aragón Sí Puede	-	-	-	-	-	-	-	-	-	1
Izquierda Unida	-	1	1	0	1	0	0	0	0	-
Centro Democrático y Social	-	0	3	0	-	-	-	-	-	-
MC - OIC	4	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Coalición Democrática	3	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Unión de Centro Democrático	3	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Partido Democrata Popular	-	-	1	-	-	-	-	-	-	-
Total	17	17	17	17	17	17	17	21	21	21

Alcaldes

Lista d'alcaldes

Lechislatura	Nombre	Partito politico
1979–1983	José Galindo Antón	Partido Aragonés
1983–1987	José Galindo Antón	Partido Aragonés
1987–1988	Jorge Sánchez García	Partido de los Socialistas de Aragón
1988–1991	José Galindo Antón	Partido Aragonés
1991–1995	Jorge Sánchez García	Partido de los Socialistas de Aragón
1995–1999	Fernando Martín Minguijón	Partido Popular
1999–2003	Fernando Martín Minguijón	Partido Popular
2003–2007	Fernando Martín Minguijón	Partido Popular
2007–2011	Víctor Javier Ruiz de Diego	Partido de los Socialistas de Aragón
2011–2015	José Manuel Aranda Lassa	Partido Popular
2015–????	José Manuel Aranda Lassa	Partido Popular

Molimentos

A colechiata de Santa María la Mayor.

Molimentos d'a Edat Meya musulmana

Destaca o recinto fortificato de Calatayú d'a epoca musulmana:

• Castiellos
• Muralla
• Puertas

Molimentos d'a Edat Meya cristiana

• Colechiata d'o Santo Sepulcre, una d'as pocas seus espanyolas d'a orden d'os Caballers d'o Santo Sepulcre.
• Colechiata de Santa María la Mayor
• Ilesia de Sant Per de los Francos, dita asinas pa diferenciar-la d'a Ilesia de Sant Per de los Serranos, estando a ilesia d'os repobladors que proveniban de Baigorri. Ye un puesto historico por dos razons. En 1461 fue proclamato en esta ilesia o infant Ferrando I ereu d'o reino d'Aragón y en 1978 se i costituyó formalment a Deputación Cheneral d'Aragón.
• Ilesia de Sant Andreu.
• Ilesia de Sant Chuan o Reyal, con pechinas de Francisco de Goya y Lucientes. Recibió l'advocación de Sant Chuan Baptista en 1770 quan trayoron a ella o culto de l'antiga parroquia de Sant Chuan de Ballupiel, que yera en estato ruinoso y huei desapareixita.

Esporte

• O fútbol ye representato por l'Atlético Calatayud Club de Fútbol.

Presonalidatz naixitas de Calatayú

• Categoría:Naixitos de Calatayú
• Ricardo Anlló Orrio, Nacional, torero (1891-1977).
• Juan Blas y Ubide, escritor costumbrista y politico.
• Chuan Carlos Bueno Chueca, escritor y lingüista.
• Sixto Celorrio, narrador, poeta, folclorista y politico.
• Pascual Marquina, compositor.
• Marco Valerio Marzal, poeta hispanorromán d'orichen celtibero.
• Ángel Petisme, musico, compositor musical y escritor.

Fiestas

As prencipals celebracions en a ciudat son as fiestas en honor a Sant Roque (agosto) y as ferias en honor a la Virchen d'a Penya (setiembre). As dos compachinan actos relichiosos en as suyas respectivas armitas con actos d'ocio de distinta mena.

Atros aspectos d'intrés toristico

Capilla de la Virgen del Carmen.

Son d'intrés toristico os actos relichiosos d'a Semana Santa bilbilitana. Calatayú fa parte d'o rete toristico de ciudatz AVE.

Localidatz achirmanatas

• Dueville (Italia).
• Gáldar (Canarias).
• Glen Ellyn (Illinois, Estatos Unitos).
• Aush (Gers, Occitania).

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Calatayú.
• CalatayudDigital.net, web d'o Concello de Calatayú.
• Calatayud.es, web d'o Concello de Calatayú.