Canis lupus

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo ye sobre o Canis lupus. Ta o lupo como animal mitolochico se veiga lupo (mitolochía).

Lupo
Lupo europeu, fotografiato en Dinamarca
Estato de conservación
Vulnerable
Clasificación scientifica
Dominio: Eukaryota Reino: Animalia Filo: Chordata Clase: Mammalia Orden: Carnivora Familia: Canidae Chenero: Canis Especie: C. lupus
Nomenclatura binominal
Canis lupus
Linnaeus, 1758
Distribución d'os lupos a lo mundo

O lobo u lupo (Canis lupus, Linné 1758) (también clamau llobo u llop en es charres ribagorzans) ye un mamifero carnivoro d'a familia d'es canidos, l'especie mes gran d'ista familia y, a mes, l'antipasato d'es cans domesticos.

Yera profusament distribuito per tot l'hemisferio norte pero actualment en Europa se troba redueito enta la només bels recolons muntanyencs d'a Peninsula Iberica, Escandinavia y Europa de l'este den'que estiere cazau per motivos economicos y no pocas vegatas también de superstición.

Zoonimia

Os zoonimos aragoneses pa clamar a esta especie son patrimonials y se remontan a lo latín LUPUS. A forma mes estendillada ye lobo, propia de l'aragonés occidental, l'aragonés meridional, a scripta medieval aragonesa y as zonas de l'aragonés oriental a on no se palataliza. A forma con palatalización llobo ye baixo-ribagorzana y a forma palatalizada y apocopada llop ye meyo-ribagorzana y benasquesa, en continuidat cheografica con a mesma forma en catalán. A forma lupo presenta conservación d'a xorda intervocalica -P- caracter fonetico mes común en aragonés central, documentando-se en panticuto y en o Viello Sobrarbe. Tamién i ha interveniu una metafonía que ha interferiu en a evolución d'as vocals u y o d'o sistema vocalico d'o latín vulgar como en as formas sobre tot locals turmo, urmo, curto, churro, puzo, cumo, buixo y furco.

Subespecies

Se'n consideran 31 subespecies en o mundo, d'entre ás cuals en as zagueras anyadas bi han estau eleminatas diversas per a suya resemblanza enta latras. Es cans y es dingos son consideratos, tot y ixo d'as multiples formas que se'n troban huei día, como a subespecies domesticas d'o lupo: Canis lupus familiaris y Canis lupus dingo respectivament. Lo dingo y bels cans parias d'o sudueste asiatico descienden d'a subespecie india, mes chicota clamata Canis lupus pallipes.

Es lupos d'Aragón (que ya no se'n troban) estieren perteneixents enta la subespecie Canis lupus signatus (o lupo iberico) que actualment vive només en as vals d'Asturias, Galicia, Cantabria y Castiella y Leyón, asinas como a bels puestos de Portugal y Sierra Morena. Istes animals perteneixen ent'o grupo d'as variedaz lupinas d'Europa y Asia, clarament distinguibles d'as norteamericanas per a suya coloración mes terrosa per cuentas d'a grisa d'es lupos d'o Nuevo Mundo. A subespecie actual mes parellana ent'o lupo iberico, per a mida suya mes redueida que d'es lupos nortencs, ye lo lupo italiano (Canis lupus italicus) que només troba-se en a cordelera d'es Apenins.

O lupo italiano (Canis lupus italicus).

Una atra variedat mes chicota creye-se que existiba en tiempos historicos en as cordeleras costaneras d'a costa mediterrania espanyola. Clamada Canis lupus deitanus (u lupo levantín) per Cabrera en o 1907, per haber estau descrita a partir d'animals cativos en un zoolochico de Murcia no ye considerada a tal, si que un grupo local d'exemplars chicotez d'o lupo iberico. D'ista posible subespecie no se'n tien noticias dend'a prencipanza d'o sieglo XX.

Atras subespecies d'iste grupo (es lupos europeus) se troban en Escandinavia y Rusia en numbros bastante abundants encara huei, y con as suyas colors marronosas fan diferencia d'as variedaz d'America d'o Norte, per an también bi son numbrosos, pero que fan una mida bella suerte mes gran y con una color cheneral d'a capa grisosa.

Uno d'es grans lupos grisos (Canis lupus subesp. occidentalis) de Norteamerica.

Lupo d'o norte d'Europa (Canis lupus subesp. lupus), amostrando las trazas de color propias d'as variedaz d'o Viello Mundo.

Atras variedaz se trobaban antigament en rechions como lo norte d'Africa, Arabia, la India, y encara paises de l'estremo d'Asia como lo Chapón. Huei, muitas d'ixas subespecies se troban extinguitas o només presents en bels zoolochicos d'o mundo (como a lo caso de lupo d'Arabia Canis lupus subesp. arabs.).

Es lupos de l'arctico, Canis lupus subesp. arctos, son de color totalment blanca u bellas vegadas con l'espalla grisa, y constituyen asinas una d'as variedaz mes bonicas, pero se troban restrinchitos t'as banquisas de chelo de l'arctico, totalment aintro d'o cerclo polar arctico.

O lupo en Aragón

Es lupos d'Aragón estioron perteneixents enta la subespecie Canis lupus signatus (o lupo iberico), pero ya no s'en troban por que en a primera mitat d'o sieglo XX estioron cazatos dica a suya desaparición; zaguerament en l'anyo 2017 bi ha presencia ocasional en a zona de Lecinyena de cualque eixemplar procedent de Catalunya pero d'a subespecie Canis lupus italicus u lupo italiano.

Trazas de lupo en l'arena.

Vinclos externos

• Wikispecies tiene un articlo sobre Canis lupus.
• Se veigan as imáchens de Commons sobre lupos.
• (es) Signatus.org En defensa d'o lupo iberico.
• (es) Lupo Iberico: Especie a Protecher.
• (es) Ascuita l'odoliu d'es lupos.
• (es) Fauna Iberica: O lupo Información sobre animals d'a fauna iberica.