Verbos auxiliars en bavaro

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os verbos auxiliars en bavaro son cuatre, uno mas que en alemán. Como en a resta luengas os verbos auxiliars se troban en bavaro chunto con atros verbos ta formar determinaus tiempos verbals u atras construccions como a voz pasiva.

Asinas en bavaro os verbos auxiliars son:

  • håm (haber/tener).
  • sei (ser/estar).
  • weàn (tornar-se).
  • doa (fer).

Fueras d'iste zaguero (en alemán tun) os equivalents d'a resta (en alemán respectivament haben, sein y werden) son tamién auxiliars en alemán stándard. Istos verbos tamién se pueden fer servir por si mesmos sin fer a función d'auxiliar d'un atro.

Verbo håm[editar | modificar o codigo]

En bavaro o verbo håm (seguntes a grafía alemana tamién hom) equivalent a o verbo haber/tener en aragonés y haben en alemán. Se fa servir como verbo auxiliar en a formación d'o preterito perfecto (con as suyas formas en present) y d'o preterito pluscuamperfecto (fendo servir o suyo participio II, kabd) d'a mayoría de verbos.

Present d'indicativo[editar | modificar o codigo]

Bi ha dos posibles variants d'o verbo en present d'indicativo pendendo de si o pronombre personal va debant o dezaga:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i håb håw i
2ª Sing. du håsd håsd
3ª Sing. eà/sie/es håd håd à/håd s/håds
1ª Plur. mià ham hammà
2ª Plur. ià habds habds
3ª Plur. de ham ham s

Preterito perfecto d'indicativo[editar | modificar o codigo]

En bavaro, a diferencia de l'alemán, no existe o preterito imperfecto ta iste verbo. O preterito perfecto se forma emplegando o suyo participio perfecto:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i håb kabd
2ª Sing. du håsd kabd
3ª Sing. eà/sie/es håd kabd
1ª Plur. mià ham kabd
2ª Plur. ià habds kabd
3ª Plur. de ham kabd

Preterito pluscuamperfecto d'indicativo[editar | modificar o codigo]

Ta a formación d'o pluscuamperfecto o bavaro adhibe, igual que l'aleman, o participio perfecto a la suya forma de pasau. En alemán se fa servir o preterito imperfecto, pero en bavaro, en no existir iste, s'emplega o preterito perfecto quedando asinas duplicau o participio:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i håb kabd kabd
2ª Sing. du håsd kabd kabd
3ª Sing. eà/sie/es håd kabd kabd
1ª Plur. mià ham kabd kabd
2ª Plur. ià habds kabd kabd
3ª Plur. de ham kabd kabd

Preterito imperfecto de conchuntivo[editar | modificar o codigo]

O bavaro forma asinas o preterito imperfecto de conchuntivo:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i häd
2ª Sing. du hädsd
3ª Sing. eà/sie/es häd
1ª Plur. mià hän
2ª Plur. ia hädds
3ª Plur. de hän

Verbo sei[editar | modificar o codigo]

En bavaro o verbo sei ye equivalent a o verbo ser/estar en aragonés y a sein en alemán. Se fa servir como verbo auxiliar en a formación d'o preterito perfecto (con as suyas formas en present) en os verbos de movimiento. O participio II ye gwesn, a vegadas tamién baixo a contracción gween.

Present d'indicativo[editar | modificar o codigo]

Bi ha dos posibles variants ta o present d'indicativo d'o verbo pendendo de si o pronombre personal va debant o dezaga:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i bin/bi bin i
2ª Sing. du bisd bisd
3ª Sing. eà/sie/es is is à/is s/is s
1ª Plur. mià sàn/hàn sàmmà/hàm(m)à
2ª Plur. ià seids seids
3ª Plur. de sàn/hàn/hànd sàns/hàns

Existen variants en bellas formas d'a conchugación d'o verbo "sei":

  • A primera persona de singular puet nasalizar-se cuan desapareixe a "-n". Asinas tendríanos i bĩ (denotau en bellas grafías foneticas asinas).
  • Amás d'as formas chenerals ta a primera y tercera persona de plural "mià/de sàn" existe a forma rural "mià/de hàn". Cal parar cuenta que a forma d'a primera persona de plural con o pronombre dezaga coincide si se fa servir a grafía alemana con a primer persona de plural d'o verbo "håm". En realidat se pronuncian diferent, ya que en o caso d'o verbo "sei" a primera "a" ye clara (ʌ), mientres que en o caso d'o verbo "håm" ye una "a" luenga y una mica mas fosca (a:). A primera gosa denotar-se en bellas grafías foneticas con un tochet "à" (Se veiga ta mas información l'articlo sobre a grafía d'o bavaro). Asinas tenemos por eixemplo:
Grafía alemana Grafía fonetica Fonetica (AFI) Alemán Aragonés
Ham(m)a ohne Hamma do? Nä! hamma zwoa Hamma! Hàm(m)à ohne Hammà då? Nä! hammà zwoã Hammà! /hʌm(m)ʌ o:nə hammʌ dɔ? nɛ! hammʌ t͡sɔã hammʌ/ Sind wir ohne Hammer da? Nein! wir haben zwei Hammer! Somos sin martiello? No! en tenemos dos!

Preterito perfecto d'indicativo[editar | modificar o codigo]

O preterito perfecto se forma emplegando o suyo participio perfecto:

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i bin/bi gwesn
2ª Sing. du bisd gwesn
3ª Sing. eà/sie/es is gwesn
1ª Plur. mià sàn/hàn gwesn
2ª Plur. ià seids gwesn
3ª Plur. de sàn/hàn/hànd gwesn

Preterito imperfecto d'indicativo[editar | modificar o codigo]

O verbo sei tiene forma d'imperfecto, encara que por un regular se fa servir o perfecto ta charrar en pasau. Existe a variant en que se pierde a -r.

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i wa(r)
2ª Sing. du wa(r)sd
3ª Sing. eà/sie/es wa(r)
1ª Plur. mià wa(r)n
2ª Plur. ià wa(r)ds
3ª Plur. de wa(r)dn

Preterito imperfecto de conchuntivo[editar | modificar o codigo]

Igual que en o preterito imperfecto d'indicativo bi ha una variant d'o preterito imperfecto de conchuntivo en que se pierde a -r.

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i wàà(r)
2ª Sing. du wàà(r)sd
3ª Sing. eà/sie/es wàà(r)
1ª Plur. mià wàà(r)n
2ª Plur. ià wàà(r)ds
3ª Plur. de wàà(r)dn

Imperativo[editar | modificar o codigo]

O imperativo d'o verbo sei en bavaro ye:

Persona Imperativo
2ª Sing. sei
2ª Plur. seids

Verbo weàn[editar | modificar o codigo]

O verbo weàn ye equivalent a l'alemán werden y se fa servir igual que iste en a formación d'o futuro y d'a pasiva, encara que con bellas particularidaz. O suyo participio ye woàn, tanto si actúa como verbo auxiliar como si lo fa como un verbo normal (en alemán iste participio tien respectivament as formas worden y geworden).

Present d'indicativo[editar | modificar o codigo]

O present d'indicativo d'o verbo se weàn tien a siguient conchugación.

Persona Pronombre debant
1ª Sing. i weà
2ª Sing. du weàsd
3ª Sing. eà/sie/es weàd
1ª Plur. mià weàn
2ª Plur. ià weàds
3ª Plur. de weàn

Sirve asinas ta construyir o futuro d'indicativo chunto a o verbo en infinitivo y a pasiva en present chunto a o verbo en participio.

Preterito imperfecto de conchuntivo[editar | modificar o codigo]

O preterito imperfecto de conchuntivo d'o verbo weàn tien una doble forma en o caso d'actuar como verbo no auxiliar:

Bavaro Alemán Aragonés
I weàràd granng
I wuàràd granng
Ich würde krank Me metería malauto

A segunda forma (wuàràd) se fa servir nomás cuan o verbo no ye auxiliar como en l'anterior eixemplo. A primera forma (weàràd) se puet fer servir en os dos casos: cuan o verbo ye auxiliar y cuan no'n ye. Asinas tenemos que:

  • O preterito imperfecto de conchuntivo en pasiva de cualsiquier verbo (fueras d'o propio weàn') se ferá servir con a forma weàrad, ya que aquí o verbo ye auxiliar. Nunca no se ferá servir en iste caso a forma con "u". Por eixemplo:
    • Dees Haus weàràd baud = A casa sería construyida.
  • O preterito imperfecto de conchuntivo d'o propio verbo weàn ferán servir a forma weàrad u alternativament a forma wuàrad. Por eixemplo:
    • Weàràdsd du à Kaminkehrà? = Serías desfollinador?.
    • Wannsd zun Dogdà gàngsd, wuàràdsd glei wiedà gsung = Si fueses ta o medico te meterías bueno.
  • O preterito imperfecto de conchuntivo en pasiva d'o propio verbo weàn se fa emplegando o verbo auxiliar doa:
    • Dees Haus dààd scho baud weàn.

O bavaro construye o preterito imperfecto de conchuntivo de cualsiquier verbo (fueras d'o propio weàn) con o verbo doa y no con o weàn como fería l'alemán.

Verbo doa[editar | modificar o codigo]

O verbo doa ye o cuatreno verbo auxiliar d'o bavaro. Ye equivalent a l'alemán tun, encara que en iste idioma no fa función de verbo auxiliar. En bavaro s'emplega en a construcción d'o preterito imperfecto de conchuntivo.

Present d'indicativo[editar | modificar o codigo]

A conchugación d'o verbo doa en present d'indicativo ye:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i duà duàr i
2ª Sing. du duàsd duàsd
3ª Sing. eà/sie/es duàd duàd à/duàd s/duàd s
1ª Plur. mià deàn/dàn deàmà/dàmmà
2ª Plur. ià deàds/dàds/duàds deàds/dàds
3ª Plur. de deàn/dàn/duàn/doàn deàn s/dàn s/duàn s/doàn s

Cal destacar que a forma con pronombre dezaga deàmmà tien doble significau, ya que mià ye tanto o pronombre personal de primera persona de plural nusatros como o pronomnre me:

  • Wås deàmmà jetz? = Qué me fan agora? u Qué femos agora?

Preterito imperfecto de conchuntivo[editar | modificar o codigo]

O preterito imperfecto de conchuntivo d'o verbo doa se conchuga como:

Persona Pronombre debant Pronombre dezaga
1ª Sing. i dààd dààd i
2ª Sing. du dààdsd dààdsd
3ª Sing. eà/sie/es dààd dààd à/dààd s/dààd s
1ª Plur. mià dààdn/dààn dààdma
2ª Plur. ià dààds dààds
3ª Plur. de dààdn/dààn dààdn s/dààn s

En bavaro se fa servir o preterito imperfecto de conchuntivo d'o verbo doa en a formación d'o preterito imperfecto de conchuntivo de cualsiquier atro verbo:

  • I dààd schreim = Yo escribiría.
  • Mei Auddo dààd scho grichdd weàn.
  • Dààdsd mà du häiffà? = M'aduyarías.

Imperativo[editar | modificar o codigo]

O imperativo d'o verbo doa en bavaro ye:

Persona Imperativo
2ª Sing. duà
2ª Plur. deàds

Se fa servir o imperativo d'o verbo doa ta construyir imperativos d'atros verbos. A forma con doa ye menos autoritaria que si s'emplega dreitament o imperativo d'o propio verbo:

Imperativo con doa Imperativo normal Aragonés
Duà schee essn! Iiß Mincha!
Deàds eià Hausaufgåb machà! Machds eià Hausaufgåb! Fez a vuestra faina!

Mas usos de doa[editar | modificar o codigo]

O verbo doa puet emplegar-se ta enfatizar una frase sin cambear o suyo significau. En iste caso o verbo prencipal se coloca en infinitivo a o final d'a frase:

Bavaro Alemán Aragonés
Mià awàdn
Mià deàn awàdn
Wir arbeiten Treballamos
Schbuids ees heid no Fuaßbåi?
Deàds ees heid no Fuaßbåi schbuin?
Spielt ihr heute noch Fußball? Chugarez hue a fútbol?

Tamién se puet fer servir, como ye de dar, como un verbo normal con o suyo significau de "fer":

Bavaro Alemán Aragonés
Wås duàsd denn du? Was tust denn du? Alavez, que fas?
Dees dààd i need Das täte ich nicht Ixo yo no lo fería
Håsd du nix zun doa? Hast du nichts zu tun? No tiens cosa que fer?

Bibliografía[editar | modificar o codigo]


Los verbos auxiliars en aragonés y atras luengas
Los verbos auxiliars en galaicoportugués | los verbos auxiliars en astur-leyonés | los verbos auxiliars en castellano | los verbos auxiliars en aragonés | los verbos auxiliars en catalán | los verbos auxiliars en occitán | los verbos auxiliars en francés | los verbos auxiliars en italiano | los verbos auxiliars en rumano | los verbos auxiliars en anglés | los verbos auxiliars en alemán | los verbos auxiliars en bavaro


Gramatica d'o bavaro
Fonetica Epentesi · Diftongo oa
Morfolochía Adchectivos (Numerals) · Adverbios · Articlo definiu · Articlo indefiniu · Caso gramatical (Acusativo · Chenitivo · Dativo · Vocativo) · Conchuncions · Chenero gramatical · Numero gramatical · Prefixos y sufixos · Preposicions · Pronombres (Demostrativos · Indefinitos · Interrogativos · Personals · Posesivos · Reflexivos · Relativos) · Substantivos (Aumentativo · Diminutivo) · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos deponents · Verbos modals)
Lexicolochía Lexico (Bohemismos · Chinés en bavaro · Días d'a semana · Galicismos · Italianismos · Latinismos · Meses de l'anyo · Nombres propios · Parolas indias en bavaro · Yiddischmos y hebraismos)
Ortografía Grafía · Cliticos