Yiddischmos y hebraismos en bavaro

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os yiddischmos y hebraismos en bavaro (en bavaro Jiddischn und Hebräischn im Boarischn) son os ampres provenients d'o yiddisch y o hebreu que se troban presents en a luenga bavara.

Muitas palabras plegoron a o bavaro a traviés d'o rotwelsch, un criptolecto charrau d'antis mas en o sud d'Alemanya y en Suiza con palabras de cuantos dialectos alemans, o yiddisch y o romaní. Atras muitas palabras han plegau a o bavaro dende o yiddisch pasando por l'alemán.

L'orichen d'a mayoría d'hebraismos en o bavaro ye a Biblia.

Palabras d'o yiddisch[editar | modificar o codigo]

En ista lista se troban as palabras bavaras d'orichen yiddisch. I apareixen amás as palabras equivalents en hebreu y a suya traducción enta l'aragonés.

Bavaro Yiddisch Hebreu Significau
auskocht[1] chochem (orichen contravertiu) חכם chacham, chochem En aragonés "listo, intelichent". Ye posible que se tracte d'una mezcla entre o termín bavaro auskochn ("cueto") y o rotwelsch "auskochemen", iste zaguero con orichen en o yiddisch chochem[2]
Bamme בַּעַל baal emoh בַּעַל baal emoh En aragonés "medrana". Plega talment a traviés d'o yiddisch y iste d'o hebreu baal emoh (miedoso), de בַּעַל baal = "sinyor" y ema = "miedo".
Beisel, Beize, Beiz bajis בַּיִת bajit En aragonés "tabierna". Plega dende o hebreu בַּיִת bajit a traviés d'o yiddisch bajis (literalment as dos casa). En vienés as tabiernas se dicen Beisln.
betuachd[3] betuch, "seguro, fiable" baṭuaḥ, batuach "fiable" de בָּטַח batach "confitar" Actualment en bavaro se fa servir con o significau de "rico", "con diners".
blau be-lo בלא [bɛ'lɔ] "con garra cosa, sin" En aragonés "capín", tamién "chandro", "manguán".
Bohai u Bahöö en Austria paihe, "rudio" Se fa servir en bavaro con o sentiu de "baralla", "disturbio", "estrapalucio".
Chuzpe חוצפה Chuzpe חֻצְפָּה Chuz'pa, [χuts'pa] "Desfachatez", "insolencia"
eisoafn (jdn. ~)[4] 'sewel "suciedat", "bardo" sewel, en hebreu זבל ['zɛvɛl], "mierda", "excrementos" O significau orichinal yera "ensabonar", por eixemplo einseifen beim Rasieren ("ensabonar-se ta rasurar-se"). Actualment significa "enganyar u embabucar a belún" y viene probablement a traviés d'o rotwelsch beseiwelen dende o yiddisch occidental sewel ("suciedat")
Eizes, Ezzes (Plural) עצה = Consello Significa "consellos", en plural
Ganov[3] גנב gannaw, [ga'nav] "furtar" En aragonés "trapacero", "candongo", "tracer"
gschlaucht schlacha, literalment "tirar por o tierra" trobar-se "muit canso"
Hawara, Haberer u Habschi חבֿר khaver ("amigo", "camarada", "colega"), plural: חַבֵרִים chaverim ("amigos") חַבֵר chaver ("amigo", "colega"), plural: חַבֵרִים chaverim ("amigos") En Austria, mas que mas en l'aria a on se charra o bavaro central a o norte d'os Alpes, Haberer u Hawara significa "amigo" u "camarada",[5] tamién puet estar sinonimo d'"hombre"[6] (no en o sentiu de matrimonio) u "amant", en iste caso con a forma diminutiva "Habschi" u en Vorarlberg "Habi"[7]. Existe l'adchectivo verhabert y o termín Verhaberung ("amistanza") derivaus d'os anteriors y que son mas suaus (bi ha menos unión entre as personas) que os stándard "Seilschaft" y "Freunderlwirtschaft" que significan o mesmo.
hussn[8] huth "acapizar-se" S'emplega en Austria, significa "encorrer", "fer as cosas ascape"
Kaff kephar "lugar" כָּפָר kafar, "lugar" Ista palabra se fa servir ta fer referencia a un "chicot lugarón a on no bi ha garra cosa" y viene d'o yiddisch a traviés d'o hebreu כָּפָר kafar ("lugar").
Kaffa kapher "abarcudo" D'o rotwelsch "abarcudo", "persona que viene d'un lugarón".
Kassiba, kassiban [kaˈsiːbɐ] D'o yiddisch כּתיבֿה kesive, "carta, escrito" כְּתִיבָה keṯīvā(h) "escrito" Mensache secreto ninviau por os presos d'una garchola ta contactar entre éls u con l'exterior.
Kluft[3] qĕlippä, "crosta" Significa familiarment "ropa" u "uniforme" y plega a traviés d'o rotwelsch
koscha ככּשר ['kojʃɛr] ככּשר Kascher [ka'ʃɛʀ] "Koscher" significa literalment "apto", "saludable". Fa referencia a aquels platos que a Torah permite minchar a os chodigos.
Malochn מְלָאכָה melā(')ḵā(h) literalment "treballo cerenyo" A palabra hebrea orichinal teneba o significau de "treballo". A variant Maloche fa servir muito en l'alemán d'a compleganza d'o Ruhr y en o berlinés.
Masn, Masl, Massl mazel, "suerte" מזל Masal [ma'zal] Literalment "suerte". Se troba en a esprisión a Masn hom u a Masl hom ("Tener suerte"), por eixemplo Massl wia a Goi ("Tener suerte como un goy (no chodigo)"), emplegada en Austria[9]
mauschln moischele, "Moses" De מֹשֶׁה Mosche "Moisen" u מָשָׁל maschal "parabola; dito; falordia" Ye un chuego de cartas chugau en Alemanya y os países de l'antigo Imperio austrohongaro. S'emplega actualmente ista esprisión ta referir-se a dos personas que "charran por dezaga sobre os atros".
meschugge משוגע (Meschugge) [me'ʃuge] מְשׁוּגָע (Meschugga) [meʃu'ga] A palabra yiddisch ta "barrenau" viene d'o termín hebreu meschuga (barrenau, venau).[10]
Mischpoke u Mischpoche משפחה Mischpoche [miʃ'puχe] מִשְׁפָּחָה Mischpacha [miʃpa'χa] En hebreu significa literalment "familia". Se fa servir en bavaro con o sentiu de "chentota", "colla de ladrons" u "sociedat criminal".
Pleitegeia פליט (Plitt) פליט (Palit, [pa'lit]) A palabra Pleitegeier viene d'o hebreu pleta ("fuyida"). En a variedat occidental d'o yiddisch o termín evoluciona ta plajte (bi ha una diftongación y a vocal d'a suya rematanza se fa feble) que forma o termín chunto a o verbo chermanico "gehen", a traviés d'a suya forma en yiddisch gajen. Asinas a exprisión plajte gajen significa orichinalment en yiddisch "fuyir, salir fuyindo"; por o que un plajte-gajer ye a la vez a persona que fuye, ye decir o "fuchitivo". Por estar homofonos se cambeo o termin orichinal "Geher" por "Geier". O significau actual d'a palabra ye "bella cosa menazada por a quiebra".
Ramsch (viene probablement de l'alto alemán medieval râm) rama'ut רָמָאוּת [rama'ut] "enganyo" En aragonés "zarrio".
Reiboch, Rewag רווח Rewach, ['revaχ] O termín Reiboch viene de rewah y significa "ganancia", "beneficio". Actualment se fa servir en o sentiu d'una "gran ganancia". En Austria Oriental tamién se fa servir "Rewag" con o significau de "proveito" u "avantalla": "Des hod kaan Rewag" (No tien guaire avantalla)[11] Tamién informalment existe a variant "Rebbach".
schäkan chek, "peito, vachina" u shakar "mentir" חֵ(י)ק‎ "regazo" ligar, tontear con una muller
Schixn, Schickse שיקסע שֶקֶץ (šeqeẓ), impuro, puerco Shiksa ye una faltada yiddisch ta fer referencia a una muller no chodiga que pueda estar una tentación ta os chodigos.
Schlamassl שלימזל (Schlimasel) Literalment "embolico", "desgracia", ye o contrario de Massel. A esprisión Schlamassel ham se puet traducir como "tener problemas que fan muita presión". In am Schlamassl stecka significa "trobar-se en una situación desesperada".
schleima, eischleima schelem ['ʃɛlɛm] "devolución", "gracias" u schalmon [ʃal'mɔn]
"soborno"
Literalment "fer a pelota", "adular"
Schmia שמירה ['ʃmirə] שמירה [ʃmi'ʀa] "Wache" Schmia steh significa "espiar". Schmiere viene d'a palabra shmíra (que literalment ye "guardia").
Schmian- זמרה simrah [zim'ʀa] ("canto") Schmiantheata, teatro u comedia chicota que se puet fer por eixemplo en as plazas d'os lugars
Schmonzes Significa "sinconisión" y ye un derivau de Schmoo.
schmusn "amorosiar", "apochonar", "besar". Plega a traviés d'o rotwelsch con o sentiu d'"estrolicar" u "afalagar", dende o yiddisch schmuo (en plural schmuoss), que literalment significa "rumor, relato, falordia"
Schnorra[3] שנאָרער En aragonés "amprón". Os musicos ambulants, que pediban diners, gosaban portiar instrumentos que feban muito rudio como as matracas (en bavaro "Schnorrn") por os países que vesitaban, y asinas ye como a palabra yiddisch Schnorre pasó de definir o instrumento a o musico primero y dimpués por estensión a una persona que siempre pide diners a os atros.
schachan sochern, schachern, "regatear" sakar שכר sa'χaʀ
"chornal"
Regatear en o pre d'una mercadería de traza desleal
schochtn schachten, schochten שחט (schachat, [ʃa'χat])
schlochtn
Degollar a un animal seguntes o rito chodigo.
Stuss[3] שטות 'schtus [ʃtus] De šêtûṭ "fatera, sinconisión", con o mesmo significau

Palabras d'o hebreu[editar | modificar o codigo]

Aquí se puet veyer una lista de palabras bavaras d'orichen hebreu, muitas d'ellas provenients d'a Biblia. En a tabla apareixen amás a suya transcripción fonetica y a suya traducción enta l'aragonés. A mayoría d'istas palabras existen cuasi con a mesma forma en aragonés como en a mayoría de luengas con una tradición cristiana dezaga.

Bavaro Hebreu Fonetica Significau
Amen אמן amen, "asinas sía" [a'mɛn] Plega a o bavaro dende o hebreu a traviés d'o griego y ye una exprisión que, igual que en aragonés, se gosa emplegar en a liturchia cristiana ta rematar as oracions. Ye relacionada con o termín emunah = "confiar".
Gauna[3] יוון yavan "Grecia", encara que literalment ye Chonia [ja'van] Estafador, trapacero en aragonés. D'antis mas Jauna, a traviés d'o Rotwelsch Juonner/Joner, "qui chuga mal", en primeras derivó en jowonen, dimpués en jonen, literalment "chugar mal".
Halleluja הַלְּלוּיָהּ hallelu jah "Alabaz a Yah(veh)!" [halɛlu'ja] En aragonés aleluya, ye una exprisión que se fa servir ta lobar a Dios. Tamién amuestra sospresa y goyo por una buena noticia.
Jube[3] יובל yovel "corder" [jo'vɛl] En aragonés ye chubilo, alegría. Apareixe en a Vulgata como jubilum d'o latín iubilare. D'ista mesma palabra en derivan annus iubilaeus, ta "Jubejoar" (anyo chubileu), iubilaeum, d'on deriva "Jubiläum" (chubileu) y iubilarius, d'on tenemos "Jubilar" (homenacheau, en aragonés literalment sería chubilau').
Messias[3] משיח maixiah "unchiu" [ma'ʃiaχ] A palabra, mesías en aragonés, proviene d'o verbo mạšaḥ "unchir". En griego se traduz como christos, d'on viene o latín christus y l'aragonés cristo.
Rabbina/Rabbi רב rav [rav] En aragonés rabín, plega a o bavaro a traviés d'o griego y o latín eclesiastico, con o significau orichinal de "mayestro".
רבּי rabbí "mayestro", en yiddisch rebbe [ra'bi]
Schabbat שבת xabat "descanso" [ʃa'bat] Plega a o bavaro a traviés d'o griego Sambaton y deriva en o Samstdog, día d'a semana correspondient a o nuestro sabado. En yiddisch ye "Schabbes"
Tohuwabohu תהו ובהו tohu vabohu "desierto y vuedo" ['tɔhu va'vɔhu] A traviés de Chenesi 1,2. Ye dificil de traducir ya que ye un chuego de palabras en hebreu, pero en bavaro y alemán s'emplega ista exprisión con o sentiu de confusión, caos

Palabras a traviés de l'alemán[editar | modificar o codigo]

Ta rematar una lista de palabras bavaras d'orichen chodigo que han plegau a traviés de l'alemán. En a tabla se pueden veyer tamién as palabras equivalents en yiddisch, hebreu y alemán y a suya traducción enta l'aragonés.

Bavaro Yiddisch Hebreu Alemán Significau
dufte, tofte;[3] en Austria toffe טוֹב toff טוֹב tov dufte En hebreu y yiddisch literalment "bueno", en bavaro y alemán se traduciría como "sobrebueno" en lenguache coloquial.
großkotzig, Großkotz קאָזין kozin קאַזין kazin großkotzig En aragonés ye "balloquero", "fantuchero", "farute" (adchectivo y substantivo respectivament). Se forma a traviés de l'alemán groß ("gran") y l'hebreu kozin ("fachendoso", "aristocratico") u qazin ("chefe", "líder"). Son sinonimos en bavaro Richta, Fiascht, Reicha y Ofiara.
kess kess kess kess Significa "fachendoso", "peligarzero". Viene d'a pronunciación en yiddisch d'a letra chet, que fa referencia a la sabiduría (Chochma).
Kies כִיס kiss [kis] kis Kies Forma informal ta denominar a os "diners". O suyo orichen ye a palabra kis (literalment "monedero").
Koi redn, vakoin[3] kol qôl Kohl reden, verkohlen "Decir fatezas, sinconisions". L'orichen ye qôl que significa literalment "rumor".
Macka makor "amigo" Macker "Tío, colega". Plega a traviés d'o rotwelsch.
mies[3] mis "malo" mĕ’is "malo" mies Significa "malo, miserable". Plega en o sieglo XIX a traviés d'o rotwelsch.
Tinnef[3] טינוף tinnef טינוף ṭinnûf [ti'nuf] "excremento, vasuera" Tinnef "zarrio", "cosa sin de valor" plega en o sieglo XIX a traviés d'o lenguache d'os delincuents.
zockn, Zocka zchocken "chugar, divertir-se" שְׂחֵק ,צְחֵק‎, "chugar", literalment "redir-se" zocken D'o hebreu a traviés rotwelsch zchokken. En aragonés "chugar a chuegos d'azar".
Zoff 'sa'af זעף Zoff "Peleya", "baralla" u "discordia".

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. Ludwig Zehetner: Bairisches Deutsch, Múnich, 1997
  2. Friedrich Hans P. Althaus: Kleines Lexikon deutscher Wörter jiddischer Herkunft. Beck, Minga, 2. Aufl. 2003.
  3. 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 (de) Duden: Das Herkunftswörterbuch; 3.Auflage. Mannheim, Dudenverlag 2001
  4. (de) Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache; 23. erweiterte Auflage, Walter de Gruyter, 1999
  5. (de) Haberer (Freund) en Datenbank zur deutschen Sprache in Österreich
  6. (de) Haberer (Mann) en Datenbank zur deutschen Sprache in Österreich
  7. (de) Haberer (Liebhaber) en Datenbank zur deutschen Sprache in Österreich
  8. (de) Universität Innsbruck: Deutsche Wörter aus dem Hebräischen
  9. (de) Masen en Datenbank zur deutschen Sprache in Österreich
  10. Wilhelm Gesenius: Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch; unvaändata Nochdruck vo da 1915 easchienanen 17. Auflog; Heidelberg: Springer-Verlag, 1962
  11. (de) Rewag en o diccionario alemán-austriaco d'Ostarrichi.org

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • Salcia Landmann: Jiddisch. Das Abenteuer einer Sprache. Walter-Verlag Olten, Freiburg 1962, ISBN 3-548-35240-5.
  • Peter Wehle: Die Wiener Gaunersprache. Eine stark aufgelockerte Dissertation. Reihe Wiener Themen. Jugend und Volk, Viena 1977, ISBN 3-7141-6052-3 (Viena) und ISBN 3-8113-6052-3 (Múnich).
  • Ronald Lötzsch: Duden Taschenbücher, Bd.24, Jiddisches Wörterbuch. Bibliographisches Institut, Mannheim; 2. Aufl. 1992, ISBN 3-411-06241-X.
  • Heidi Stern: Wörterbuch zum jiddischen Lehnwortschatz in den deutschen Dialekten. Niemeyer, Tübingen 2000, ISBN 3-484-39102-2.
  • Siegfried Kreuzer: Von Ave bis Zores. Hebräische und semitische Wörter in unserer Sprache. Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik 121 (2001), 98–114.
  • Hans P. Althaus: Zocker, Zoff & Zores: Jiddische Wörter im Deutschen, Beck, Múnich 2002, ISBN 3-406-47616-3
  • Hans P. Althaus: Kleines Lexikon deutscher Wörter jiddischer Herkunft. Beck, Múnich, 2. Aufl. 2003. ISBN 3-406-49437-4.
  • Leo Rosten: Jiddisch. Eine kleine Enzyklopädie. Deutscher Taschenbuchverlag, Múnich, 4. Aufl. 2003, ISBN 3-423-24327-9
  • Hans P. Althaus: Chuzpe, Schmus & Tacheles: jiddische Wortgeschichten. Beck, Múnich 2006, ISBN 978-3-406-51065-6

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]


Gramatica d'o bavaro
Fonetica Epentesi · Diftongo oa
Morfolochía Adchectivos (Numerals) · Adverbios · Articlo definiu · Articlo indefiniu · Caso gramatical (Acusativo · Chenitivo · Dativo · Vocativo) · Conchuncions · Chenero gramatical · Numero gramatical · Prefixos y sufixos · Preposicions · Pronombres (Demostrativos · Indefinitos · Interrogativos · Personals · Posesivos · Reflexivos · Relativos) · Substantivos (Aumentativo · Diminutivo) · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos deponents · Verbos modals)
Lexicolochía Lexico (Bohemismos · Chinés en bavaro · Días d'a semana · Galicismos · Italianismos · Latinismos · Meses de l'anyo · Nombres propios · Parolas indias en bavaro · Yiddischmos y hebraismos)
Ortografía Grafía · Cliticos