Siero de leit

De Biquipedia
(Reendrezau dende Sericueta)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Esquema con a posición d'o siero de leit entre os productos lactios.
Siero de leit.

O siero[1] de leit ye a part liquida que resulta d'a coagulación d'a leit. O siero de leit ye un liquido amarillenco-verdoso formau por arredol d'un 94% d'augua, zucre (a lactosa), proteínas y poquisma materia grasa.

Ha estau considerau muito tiempo como un repui molesto porque ye muito contaminant y se produce en grans cantidaz en a industria quesera. Manimenos agora bi ha nuevas tecnolochías que permiten de recuperar-ne os principals constituyents y d'obtener-ne productos prou elaboraus como os concentraus de proteínas sericas, destinaus a estar incorporadas en os productos alimentarios finals.

O primero siero de leit u porán[editar | modificar o codigo]

En cualques zonas como a Val de Chistau se posaba o matón en una formachera que yera dencima d'una forrada. Cuan pretaban o matón con as mans cayeba siero en a forrada, acción que se deciba con o verbo esporanar[2]. Esporanar ye una palabra relacionada con porán, denominación en chistabín d'o primer siero[3].

O segundo siero de leit u sericueta[editar | modificar o codigo]

O primer siero u porán se puet fer bullir de nuevo cuallando atra vegada pa formar un requesón solido y un liquido dito "sericueta", que ye un segundo siero. A palabra "sericueta" presenta variants como siricueta (en Fiscal[4], sirigüeta (en Aragüés[4]), siriqueta (en Torla[4]), saricueta (en Linars de Broto), sericueto, xiricueta, chiricueta[5], ecetra. En Sobrepuerto bi ha una fuent dita A Sericueta[6].

En catalán, occitán y piemontés bi ha cognatos d'esta palabra encara que no siempre signifiquen exactament o mesmo. En piemontés tenemos rascueta ("siero que se da a lo bestiar"). En idioma occitán trobamos terigot en lemosín, saligot en Aude y senigou en gascón de Biarn. En catalán se documenta serigot, xerigot, xirigot, sorigot u surigot. En menorquín se distingue entre serigot melsis u serigot verjo (primer siero), serigot micós (segundo siero), y serigot d'es rai, sin manteca.[6]

En basco bi ha tamién cognatos d'esta palabra. En o dialecto labortán xirigota ye un "liquido que s'extraye d'o queso". En o dialecto roncalés tsirigot ye o "segundo siero con o que se purgan os pastors".[6]

D'acuerdo con Alwin Kuhn a palabra sericueta podría venir d'o latín EXCOCTA[4]. Joan Coromines dubda d'esta hipotesi etimolochica porque os equivalents occitans y catalans no rematan en cueit u cuit y proposa una etimolochía prerromana a partir d'un hipotetico *SERICŎTTO u *SORICŎTTO",[6] que podría estar relacionau con a palabra SŎRO d'o latín hispanico que habría dau suero en castellano.

En chistabín a sericueta u segundo siero se diz simplament "siero"[3], y se consumiba fresco como bebida. Bi heba una expresión popular rimada relacionada con o porán y o siero:

Siero que no'n quiero, / porán que no me'n dan, / grullo que no m'engullo, / el matón ta'l latón / y farinetas ta'l can.[3]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Artur Quintana i Font: El Aragonés nuclear de Nerín y Sercué (Valle de Vio), Ed. Gara d'Edizions + Institución Fernando el Católico + Diputación de Zaragoza; Zaragoza 2007. ISBN 978-84-8094-060-3, p 92.
  2. (es) Brian Mott: El Habla de Gistain. Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1989, pp 131-132.
  3. 3,0 3,1 3,2 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano, Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN978-84-8094-061-0
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 KUHN, Alwin), El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. p 24 ISBN 978-84-96457-41-6
  5. (es) Pedro Arnal Cavero: Vocabulario del alto-aragonés (De Alquezar y pueblos próximos. Consejo superior de investigaciones científicas. Instituto Antonio de Nebrija, Madrid 1944.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 (es) Jesús Vázquez Obrador: Nombres de lugar de Sobrepuerto. Análisis lingüístico Instituto de Estudios Altoaragoneses, 2002. ISBN 84-8127-131-4. p 241.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]