Basco labortán
Basco navarro-labortán Nafar-lapurtera | |
---|---|
![]() O dialecto navarro-labortán | |
Localización cheografica | |
Estau | {{{estau}}} |
País | {{{país}}} |
Rechión | {{{rechión}}} |
Parlau en | ![]() ![]() ![]() |
Lugars principals | |
Estatus | |
Atras denominacions | {{{atras denominacions}}} |
Charradors | |
Oficial en | No ye oficial |
Reconoixiu en | {{{reconoixiu}}} |
Regulau por | Euskaltzaindia |
Vitalidat | Meya |
Literatura | |
Escritors principals | Materre, Joanes Etxeberri Ziburukoa, Pedro Axular |
Rasgos dialectals | |
{{{familia1}}} | |
ISO 639-1 | {{{iso1}}} |
ISO 639-2 | {{{iso2}}} |
ISO 639-3 | {{{iso3}}} |
SIL | {{{sil}}} |
O labortán u navarro-labortán ye un dialecto d'o idioma basco que se charra en Labort y Ultrapuertos u Baixa Navarra, amás d'as localidatz navarras d'Urdazubi, Zugarramurdi y Luzaide.
O basco parlato en a val d'o Baztan y a val d'Ezcua ye un dialecto puent entre dialecto alto navarro y iste dialecto navarro-labortán, ya que as dos vals son mugants y han tenito a o largo d'os sieglos gran relacion social, cultural y linguistica con Labort y Ultrapuertos.
Importancia en o naiximiento d'a literatura basca impresa[editar | modificar o codigo]
Se tracta d'o dialecto con mayor u mas luenga tradicion literaria d'iste idioma, ya que as primeras obras impresas en idioma basco en o sieglo XVI fuoron escritas en dialecto navarro-labortán, entre ellas Linguae basconum primitiae (Bordeus, 1545). Os grans escritores en idioma basco d'aquell sieglo tambien yeran parladors d'iste dialecto, Iparralde estió a cuna d'a literatura basca, bien porque en aquella zona y por ixas envueltas o protestantismo yera a relichión predominant (relichión que empentaba a Reforma y as literaturas escritas en as luengas vernaclas, en contraposicion a o catolicismo d'Hegoalde que empentaba l'uso d'o latín), u bien porque astí encara se mantenió a parti d'o Reino de Navarra independient (dica a suya union con o Reino de Francia en l'anyo 1620), en a que s'empentó a literatura escrita en idioma basco.
Iste dialecto debito a o suyo prestichio literario, y chunto con o dialecto guipuzcuán y o dialecto alto-navarro, tenió tamién gran importancia en estar preso como alazet ta que en 1968 se creyara o euskara batua u basco unificato (vaso estándar) emplegato en l'actualidat por totz os euskaldunes u bascoparlants, tanto en l'ambito oficial, formal, cultural, lechislativo, literario u academico.
Tipos[editar | modificar o codigo]
- Labortán clasico: basco emplegato por os grans escritores clasicos d'o siglo VII, tals como, Materre, Joanes Etxeberri Ziburukoa u Pedro Axular, ye a luenga basca modelo d'as Escuelas Literarias de Sant Chuan de Luz y Sare, muit diferents a o emplegato en o sieglo XVI por Joanes Leizarraga, o labortán clasico estió pionero y un d'os alazetz ta o que en o sieglo XX sería o euskara batua.
- Dialecto labortán que se fa servir actualment.
Subdialectos hue en día[editar | modificar o codigo]
Tradicionalment, o dialecto labortán y o dialecto baixo-navarro s'han clasificado por separado, pero seguntes Koldo Zuazo, hue en día forman un solo dialecto dividito en tres subdialectos:
- Labortán occidental: En o interior de Labort, en as localidatz d'Ahetze, Senpere, Ainhoa y Sare, y en as localidatz de Zugarramurdi y Urdazubi en Navarra.
- Labortán central: En a comarca de Lapurdi Ekialdea de Labort, y en Ultrapuertos en a localidat de Lekuine y o cantón de Montanya Basca.
- Labortán oriental: En Ultrapuertos en as comarcas de Tierra d'Arberoa, Tierra d'Ostavals y Tierra de Cisa, y en Navarra a localidat de Luzaide.
Vocabulario comparato[editar | modificar o codigo]
Labortán (Urdazubi/Zugarramurdi) | Baix-navarro (Luzaide) | Euskara batua | Aragonés |
---|---|---|---|
Aalkea | Ahalgia | Lotsa | Vergüenya |
Ilea | Bilua/ilia | Ilea | Pelo |
Begarria/bearria | Beharria | Belarria | Orella |
Lanoa/lainoa | Lanhoa | Lainoa | Boira |
Ordua/orena | Orena | Ordua | Hora |
Bortz/borst | Bost | Bost | Cinco |
Lauetanogoi/lauogoi | Lauetanogoi | Laurogei | Ueitanta |
Ongi etorri | Ontsa jin | Ongi etorri | Bienplegato |
Subdialectos puent[editar | modificar o codigo]
Seguntes Zuazo, as parlas u subdialectos puent de l'ueste a o largo d'a Costa de Labort, prencipian dende Hendaia dica Bidart, y por o interior en as localidatz d'Azkaine, Arbona, Basusarri y Arrangoitze, y por l'este en as comarcas de Tierra de Mixa (Ultrapuertos) y Pettarra (l'ueste de Sola).
Historicament, encara que estando en menor mida (y cada vegata encara menos), en Guipuzcua o basco d'as comarcas d'Oarsoalde y Bidasoaldea contiene caracteristicas d'o dialecto labotán, mas que mas por o contacto cultural y linguistico d'as dos marguins d'o Bidasoa, asinas como por a influencia que tenió a o menos dica o sieglo XVI o dialecto labotán en ixa zona d'o noreste de Guipuzcua.[1]
Vinclos externos[editar | modificar o codigo]
Referencias[editar | modificar o codigo]
- ↑ Koldo Zuazo (1997): «Oiartzungo hizkeraren kokagunea», in Fontes linguae basconum: Studia et documenta, 76. zenbakia, 397-426. orrialdeak.