Latón

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo tracta sobre o latón, cría d'o tocín. Ta atros usos de «latón», se veiga Latón (desambigación).
Latons tetando.

O latón (d'o latín <*LACTONE, derivau de <LACTEM, «leit»[1]) ye a cría de curta edat de o tocín domestico[2][3][4], y por extensión d'o significau, cualsiquier cochín[1][5]. En a comarca de Ribagorza, zona caracteristicament palatalizadera, a parola se pronuncia /ʎa'ton/ («llatón»[2]).

Os latons se crían masivament en granchas en l'actualidat, sobre tot ta la producción de carne, pus se matan cuan son fraixencos. Os tocins que s'adedica a reproducción reciben o nombre de «latons de vida»[6], anque a parola frecuentment se fa servir en femenino, referida a las mais (latonas de vida), mientres que os que se cría ta fer-ne matacía se dicen «latons de matar»[6].

En aragonés actual, l'uso de a parola latón ha sufierto una cheneralización a toda la especie que puede causar ambiguedat. Ye frecuent que se diga latons a os tocins de todas as edaz, sacando-ne a os masclos adultos que se guarda ta reproducir, os verros u verracos. As fembras adultas se dicen latonas mas a sobén que no tocinas u cochinas.

Refrans[editar | modificar o codigo]

  • «A'l latón de buena boca, a millor ración le toca.»

Ista frase se refiere a que ta conseguir bellas cosas, a sobén cal reclamar-las explicitament, y no solo que con treballar y con cumplir as normas socials se consigue o que se quiere, pus una actitut discreta puede fer que a fayena d'uno pase mas desapercibida que la d'atros que charran mas (anque pueden no treballar tanto), y no s'obtenga a recopensa chusta. En atras luengas vecinas existe formulas pareixidas ta referir-se a iste fenomeno, conoixiu de o saber popular: P. ex. en castellano dicen «quien no llora no mama».

  • «No te'n ridas ni de o crío mocaroso, ni de o latón piejoso

Con ista expresión se fa referencia a'l futuro que representan la uno y l'atro en o sistema tradicional. Tanto un crío mocarol como un latón que teneba pigollos arribarán a tornar-se grans y productivos: un crío alporta mano d'obra a la casa cuan se torna un mozo, y o latón, anque de chicorrón podeba pareixer que s'anieblaba, puede rematar dando una buena matacía.

  • «Ta Sant Antón de chinero, a mitat o granero, a mitat o pallero, pero o latón entero

Se gosa referir a la importancia de cabidar as reservas que se teneba ta l'hibierno, porque tradicionalment, en a montanya aragonesa, os recursos se teneban contaus y un exceso de consumo en a primera mitat de l'hibierno (Sant Antón ye o 17 de chinero, en o ecuador de a estación), podeba fer que os de a casa se viyesen o buco royo, dimpuesas, ta no pasar fambre y menisters.

En a valle de Chistau, Fernando Blas y Fernando Romanos han documentau ista misma frase como:

«Ta Sant Antón de chiner, a metat el graner, a metat el paller, la muller que sía muller, y el latón enter.»[6]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (es) MOTT, Brian L.. Diccionario etimológico chistabino-castellano castellano-chistabino. Institución «Fernando el Católico». Zaragoza, 2000. ISBN 84-7820-553-5
  2. 2,0 2,1 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-8986-235-7
  3. (an)(es) MARTÍNEZ RUIZ, Antonio, Vocabulario básico bilingüe Aragonés-Castellano y Castellano-Aragonés (3ª Ed.); Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca, 2008. ISBN 978-84-95997-31-9
  4. (es) PARDO ASSO, José, Nuevo diccionario etimológico aragonés (voces, frases y modismos usados en el habla de Aragón) (Ed. facsímil); Institución «Fernando el Católico» + Diputación Provincial de Zaragoza + Gara d'Edizions. Zaragoza, 2002. ISBN 84-8094-101-4
  5. (es) LOZANO SIERRA, Chabier, Aspectos Lingüísticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca); Gara d'Edizions. Zaragoza, 2010. ISBN 978-84-8094-062-7
  6. 6,0 6,1 6,2 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-8094-061-0

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Latón de La Fueva