Idioma sueco

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Sueco
Svenska
Atras denominacions: {{{atrasdenominacions}}}
Parlau en: Suecia y Finlandia
Rechión: Europa
Etnia: Suecos
Parladors: 9 millons
Posición: 89 (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica: Indoeuropea

 Chermanica
  Escandinava
   Oriental
    Sueco

Estatus oficial
Oficial en: Suecia (de facto)
Finlandia
Unión Europea
Luenga propia de: {{{propia}}}
Reconoixiu en: {{{reconoixiu}}}
Regulau por: Svenska språknämnden (en Suecia)
Svenska språkbyrån (en Finlandia)
Codigos
ISO 639-1 sv
ISO 639-2 swe
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL swe
Extensión d'o Sueco

O sueco[1] (svenska ) ye una luenga escandinava parlada por mas de nueu millons de personas, prencipalment en Suecia y bellas rechions de Finlandia, mas que mas en a costa y en as islas Åland. Ye, en buena mesura, mutuament intelichible con o noruego, y bel poquet menos con o danés. De conchunta con as atras luengas escandinavas, o sueco promana d'o nordico antigo, o luengache común d'os chermanicos que viviban en Escandinavia durant a edat vikinga.

O sueco stándard ye a luenga nacional que evoluciona dende os dialectos d'o sueco central en o sieglo XIX y que ya yera bien establida en prencipiar o sieglo XX. Encara que bi ha variedaz rechionals distintas que promanan d'os dialectos rurals antigos, a luenga parlada y escrita ye, por un regular, uniforme y stándardizada. Bi ha bels dialectos que se deseparan prou d'o sueco stándard en a suya gramatica y vocabulario y no son siempre mutuament intelichibles con o sueco stándard. Istos dialectos se limitan a zonas rurals y los parla un numero chicot de chent con poca movilidat social. Encara que son bien documentaus y o suyo emplego se fomenta dende as autoridaz locals, istos dialectos han declinau entre o zaguer sieglo, pero no son encara menazaus d'estinción inminent.

L'orden stándard d'as frases ye Subchecto Verbo Obchecto, encara que ixe orden se puet cambiar a ormino cuan se quiere fer enfasis en bellas palabras. A morfolochía d'o sueco ye parellana a la de l'anglés, ye decir, que no'n bi ha guaire flexión: dos cheneros, garra caso (encara que os analises mas antigos i sinyalan dos casos, o nominativo y o chenitivo, y una destinción entre singular y plural (numero gramatical). Os adchectivos tienen una graduación similar a la de l'anglés, y tamién se flexionan seguntes o chenero, o numero y pendendo en si ye definiu u indefiniu. O efecto de definitut d'os substantivos se marca mas que mas por meyo de sufixos (rematanzas), complementaus con articlos definius y indefinius. A prosodia presenta accento igual como tonos. A luenga tien una variedat vocalica prou gran. Atra caracteristica d'o sueco, ye a presencia d'a consonant fricativa postalveolovelar xorda, un fonema consonantico que presenta prous variacions.

Clasificación[editar | modificar o codigo]

O sueco ye una luenga indoeuropea, perteneixient a la branca escandinava d'as luengas chermanicas. En a clasificación clasica, fa parte d'as luengas escandinavas orientals, de conchunta con o danés, y deseparando-lo d'as luengas escandinavas occidentals, como o feroés, o islandés y o noruego. Manimenos, bels analises mas recients dividen as luengas escandinavas en dos grupos: o escandinavo insular (feroés y islandés) y o escandinavo continental (danés, noruego y sueco), considerando a mutua intelichibilidat debida a la fuerte influencia d'as luengas escandinavas orientals (mas que mas o danés) en o noruego entre o zaguer milenio, asinas como a diverchencia d'o feroés y o islandés.

Seguntes muitos criterios d'intelichibilidat mutua, as luengas escandinavas continentals se podrían considerar dialectos d'un mesmo idioma escandinavo. Manimenos, y como resultau de cuantos sieglos de rivalidat, de vegadas prou intensa, entre Suecia y Dinamarca (encluyendo-ie una larga serie de guerras en os sieglos XVI y XVII, y d'as ideyas nacionalistas que amaneixioron ent'a fin d'o sieglo XIX y o prencipio d'o sieglo XX, as tres luengas tienen ortografías, diccionarios, gramaticas, y organismos reguladors diferents. Asinas, dende una anviesta linguistica, ye mas preciso describir o danés, o noruego y o sueco como un continuum dialectal d'a luenga escandinava, y beluns d'os dialectos, como os que se parlan en a huega entre Noruega y Suecia – mas que mas, os d'a parte de Bohuslän, Dalsland, Värmland occidental, Dalarna occidental, Härjedalen y Jämtland – son a meyo camín entre as luengas stándard nacionals.[2]

Fonolochía[editar | modificar o codigo]

O sueco tien nueu vocals con variacions de largaria que fan decisiet fonemas vocalicos en amás gran parte de variedaz y dialectos (an que a vocal [e] curta y a vocal [ɛ] coinciden) y o sistema completo de deciueito fonemas en os que fan a destinción. Bi ha deciueito fonemas consonanticos, entre os que a consonant fricativa postalveolovelar xorda, [ɧ] y a [r] presentan variacions considerables pendendo en o contexto social y dialectal. Unatra caracteristica d'o sueco ye a suya prosodia (entonación, accento, tono, etc.) muito variada, que a ormino ye una d'as diferencias mas notables entre os dialectos.

Os fonemas vocalicos en o sueco stándard central.
Bilabials Labiodentals Dentals Alveolars Palatals Velars Glotals
Oclusivas p b t d k g
Aproximants v l r j h
Fricativas f s ɕ ɧ
Vibrants
Nasals m n ŋ

Vocabulario[editar | modificar o codigo]

O vocabulario d'o sueco ye mas que mas chermanico, heredau dreitament d'o protochermanico u a traviés d'ampres de l'alemán, o baixo alemán meyo y, en bella mida, l'angles. Bels eixemplos de palabras chermanicas en sueco son mus (rato), kung (rei) u gås (auco). Una part significativa d'o vocabulario relichioso y cientifico ye d'orichen latino u griego, a ormino a traviés d'o francés y, en zaguerías, de l'ángles.

En o sieglo XVIII buena cosa de palabras d'orichen francés s'encorpororon ta o sueco. Istas palabras se gosaban transcribir seguntes o sistema ortografico sueco, de trazas que a suya prenuncia resultase familiar a un parlador de francés. Istas palabras gosan tener un "accento francés", caracterizau por l'accento en a zaguera silaba. Por eixemplo, nivå ("niveau", livel) u fåtölj ("fauteuil", sillón, cadiera de brazos). Tamién bi ha habiu a-saber-los ampres d'atras luengas chermanicas, en primeras d'o baixo alemán meyo, que yera a luenga franca d'a Liga Hanseatica, y dimpués de l'alemán stándard. Bellas palabras compuestas son traduccions d'os elementos que fan parte d'as palabras alemana orichinals (ye dicir, calcos lingüisticos), como bomull de l'alemán Baumwolle (cotón; literalment "lana d'árbol").[3]

Como en muitas d'as luengas chermanicas, se pueden formar nuevas palabras por composición, como por eixemplo o substantivo nagellackborttagningsmedel (eliminador d'esmalte d'unglas) u verbos como smygfilma (filmar en secreto). Igual como en l'alemán u o neerlandés, ye posibler fer d'ista traza palabras muito largas y poco practicas como produktionsstyrningssystemsprogramvaruuppdatering ("posada a o diya d'o programa d'o sistema controlador d'a producción"), pero por un regular no son tan complexas, a lo menos, en o sueco parlau y difuera de l'ambito tecnico. As palabras compuestas prenen o chenero d'o nuclio sintactico, que en sueco ye siempre o zaguer morfema. Tamién se pueden creyar palabras nuevas por derivación d'atras palabras ya existents, como a verbificación de substantivos adibindo o sufixo de derivación -a, como en öl (cerveza) y öla (beber cerveza).

Sistema d'escritura[editar | modificar o codigo]

L'alfabet sueco ye un alfabeto de 29 letras que fa servir l'alfabeto latino basico de 26 letras mas tres letras adicionals: Å / å, Ä / ä, y Ö' / ö, encorporadas en tiempos modernos y que tienen o suyo orichen en o costumbre d'escribir a segunda letra dao, ae i oe dencima d'a primera. Encara que istas combinacions son versions historicament modificadas d'A y O, y podrían considerar-se diacriticos, en sueco se gosan considerar como letras independients, y s'ordenan alfabeticament dezaga d'a Z. Antes d'a publicación d'a trecena edición d'a Svenska Akademiens Ordlista (Vocabulario de l'Academia Sueca) en abril de 2006, a w yera tractada como una simpla variant de v y se feba servir nomás en nombres (como "Wallenberg") u palabras estrancheras ("bowling"), pero yera ordenada y prenunciada com v. En sueco no se gosan fer servir guaire atros diacriticos; a vegadas s'emplega é ta indicar que a silaba tonica caye en a zaguer silaba, mas que mas si a tonicidat cambea os significaus (ide, "cado" – idé, "ideya"); tamién se pueden fer servir en bellas palabras atros accentos trancaus y, rarament, se troba accentos ubiertos en nombres y palabras estracheras. A letra à s'usa ta referir-se a o pré unitario.

A letra alemana ü se tracta como una variación de y, y bellas vegadas se conserva en nombres estranchers. En estilo elaborau, se puet emplegar muito rarament a dieresi (por eixemplo: "Aïda"). As letras ä y ö pueden estar o resultau d'una transformación fonetica dita omljud, equivalent a l'umlaut de l'alemán, en que a u å s'ubren en ä en a conchugación (nattnätter, tångtänger), u l'o s'ubre en ö (bok - böcker). De traza parellana, en bels adchectivos a u se puet tornar en y por omljud (ung - yngre) (en istos casos, nunca no s'escribe ü). Os parladors d'o sueco actual no gosan fer servir a convención alemana d'escribir ä y ö como ae y oe cuan no se pueden emplegar ixos carácters. Encara que hue se pueden usar toz ixos carácters en o sistema nacional sueco de dominios de primer livel y en atros dominios d'Internet, os webs suecos gosan tener os URL con a y o, basando-se en o pareixiu visual.

En a ortografia sueca, os dos puntos tienen una función parellana a la que tienen en aragonés, pero tamién en tienen atras. Tamién se fan servir ta os numeros decimals, como en 10:50 kronor que se leye tio kronor och femtio öre (10,50 SEK); ta abreviaduras como 1:a ta decir första (primer) u S:t ta dicir sankt (sant); y tot tipo de sufixos que se pueden adhibir ta numeros, letras y abreviaduras, como 53:an ta dicir femtiotrean (53eno), första a:t (a primera "a") u tv:n ta dicir televisionen (a televisión).[4]

Gramatica[editar | modificar o codigo]

Os substantivos y adchectivos suecos se declinan en chenero y numero. Os substantivos perteneixen a un de dos cheneros – o común, que ye fruito d'a fusión d'os cheneros masculino y femenino, y que se fan servir con l'articlo indeterminau en y o neutro, que requiere l'articlo indeterminau ett.[5] – que tamién determinan a declinación d'os adchectivos. Por eixemplo, a palabra fisk (peix) ye un substantivo común (en fisk) y puet tener as siguients formas:

Singular Plural
Forma indefinida fisk fiskar
Forma definida fisken fiskarna

A forma definida singular d'un substantivo se creya adibindo un sufixo (-en, -n, -et o -t), pendendo en o suyo chenero y en si o substantivo remata u no en vocal. Os articlos definius den, det i de se fan servir ta variar a definitut d'un substantivo. Pueden servir como pronombres demostrativos u determinants cuan se los emplega con adverbios como här (aquí) u där (allí) ta formar den/det här (tamién denna/detta, "iste/ista"), de här (tamién desa; "istos/istas"), den/det där ("aquel/aquella") u de där ("aquels/aquellas"). Por eixemplo, den där fisken significa "aquel peix" y se refiere a un peix especifico; den fisken ye menos definiu y significa "aquel peix" en un sentiu mas abstracto, como "o conchunto de peixes"; y fisken quiere dicir "o peix". En bels casos, a forma definida indica tamién posesión, como por eixemplo jag måste tvätta händerna ("he de labar as mías mans"/"m'he de labar as mans").

Os adchectivos se declinan con dos flexions diferents: – definida y indefinida – y han de concordar con o substantivo que modifican en chenero y numero. As formas definida, neutra y plurars d'un adchectivo se forman adibindo o sufixo (-t o -a) a la forma común de l'adchectivo; por eixemplo, en grön stol (una silla verda), ett grönt hus (una casa verda), u gröna stolar (sillas verdas). A forma definida d'un adchectivo ye a mesma que a forma indefinida plural, como en den gröna stolen (a silla verda), det gröna huset (a casa verda) y de gröna stolarna (as sillas verdas). L'adchectivo irregular liten (petit) se declina d'una traza irregular:

 
Singular común Singular neutro Plural
Forma indefinida liten litet små
Forma definida lilla lilla små

Os pronombres personals suecos fan destinción de chenero en a tercera persona d'o singular y presentan una forma nominativa, una de chenitiva y atra d'obchecto. As formas nominativa, chenitiva y d'obchecto d'o pronombre hon (ella) son:

hon - hennes - henne

A posesión se puet espresar con a particla enclitica -s, que se claba a lo final d'un sintagma nominal (que puet estar complexo). En o luengache escrito, tanimientres, os libros d'estilo no gosan recomendar emplegar o enclitico en substantivos que no sían o nuclio d'o sintagma; manimenos, ixo ye normal en o luengache oral.

mannen; "l'hombre"
mannens hatt; "o gorro de l'hombre"
mannen i grå kavaj; "l'hombre con un vestiu griso"
mannen i grå kavajs hatt; "o gorro de l'hombre que leva un vestiu griso"

Os verbos se conchugan seguntes o tiempo tiempo. Un grupo de verbos (os que rematan en -er en o present) tienen una forma imperativa especial, encara que en buena cuasi toz os verbos ista forma ye a mesma que a d'o infinitivo. L'uso d'o participio absoluto y o participio activo como adchetivos se fa a ormino:

Participio absoluto: en stekt fisk; "un peix frito"
Participio activo: en stinkande fisk; "un peix que fa pudor"

Ta os tiempos compuestos, como o perfecto d'indicativo u atros tiempos perfectos, o sueco no emplega o participio absoluto (como lo fa l'aragonés y muitas atras luengas). O verbo auxiliar (ha, "haber"/"tener") se mete debant d'una forma especial, dita supín, que nomás se fa servir ta esta fin (encara que en muitos verbos gosa estar igual que o participio absoluto):

Participio absoluto: målad; "pintau" - supí målat, perfecto compuesto har målat; "ha pintau"
Participio absoluto: stekt, "frito" - supine stekt, perfecto compuesto har stekt; "ha freyiu/frito"

Manimenos, o participio absoluto sirve ta formar a voz pasiva compuesta.

En una proposición u clausula subordinada, o verbo auxiliar ha ye opcional y no se gosa emplegar en a luenga escrita.

Jag ser att han (har) stekt fisken; "Veigo que él (ha) freyiu o peix"

Encara que se puet usar con bel zarpau de verbos (como vore u månne), o modo subchuntivo ye cada diya mas raro y no s'emplega guaire.

A falta de casos en sueco se compensa con una gran variedat de preposicions, similars a las de l'anglés. Igual como en l'alemán moderno, as preposicions gosaban determinar o caso en sueco, pero ixo nomás contina pasando en bellas expresions, como till sjöss (chenitibo) u man ur huse (dativo singular), encara que belunas d'ellas encara son pro comuns.

Estando o sueco una luenga chermanica, a sintaxi ye parellana a las de l'anglés y l'alemán. Igual como l'anglés, o sueco tien un orden basico d'as palabras Subchecto Verbo Obchecto, pero igual como l'alemán o verbo ha d'estar en a segunda posición en as clausulas prencipals (ye dicir, dimpués d'adverbios, sintagmas adverbials u proposicions subordinadas si ístas prencipian a frase. Os sintagmas preposicionals siguen un orden Puesto Maniera Tiempo, como en anglés y de traza diferent de l'alemán. Os adchectivos van debant d'o substantivo que modifican.[6]

Eixemplo[editar | modificar o codigo]

Fragmento de Barfotabarn (1933), de Nils Ferlin (1898–1961):

Orichinal Traducción
Du har tappat ditt ord och din papperslapp, Has perdiu a tuya palabra y a tuya nota de papel,
du barfotabarn i livet. tu, ninón descalzo en a vida.
Så sitter du åter på handlar'ns trapp T'asientas de nuevas en o porche d'o botiguero
och gråter så övergivet. y ploras, albandonau.
Vad var det för ord – var det långt eller kort, Cómo yera ixa palabra - yera larga u curta,
var det väl eller illa skrivet? yera bien u mal escrita?
Tänk efter nu – förr'n vi föser dig bort, Piensa-te-lo bien agora - antes que te faigamos fuera,
du barfotabarn i livet. tu, nino descalzo en a vida.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Cursos de sueco[editar | modificar o codigo]

Gramatica[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. {{{títol}}}.
  3. (sv) Nationalencyklopedin, svenska: språkhistoria
  4. {{{títol}}}.
  5. {{{títol}}}.
  6. {{{títol}}}.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Wikipedia
Wikipedia
Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en sueco.

Recursos on-line (cursos, diccionarios)[editar | modificar o codigo]

Atros[editar | modificar o codigo]

Luengas oficials d'a Unión Europea
Alemán | Anglés | Bulgaro | Castellano | Checo | Danés | Eslovaco | Esloveno
Estonio | Finés | Francés | Griego | Hongaro | Irlandés | Italiano | Letón | Lituano
Maltés | Neerlandés | Polaco | Portugués | Rumano | Sueco
Fuent: Pachina oficial d'a UE


Familia chermanica
- Diasistema norrén occidental: Islandés | Feroés | Norn | Noruego (Nynorsk)
- Diasistema norrén oriental: Noruego (Bokmål) | Danés | Sueco | Gotlandés
- Diasistema occidental anglico: Anglés | Escocés
- Diasistema occidental frisón: Frisón occidental | Frisón septentrional | Frisón oriental
- Diasistema occidental baixo franco: Afrikaans | Neerlandés
- Diasistema occidental baixo alemán: Baixo alemán
- Diasistema occidental alto alemán: Alemán stándard | Alamanico | Bavaro | Limburgués | Luxemburgués | Yiddisch
- Diasistema oriental: Gotico