Chenitivo

De Biquipedia
(Reendrezau dende Caso chenitivo)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O chenitivo ye un caso d'os sustantivos que indica que un sustantivo concreto ye complemento nominal d'atro.

Se relaciona con o posesivo, pero tien una función mas ampla, porque puet indicar a materia que forma un obchecto.

Cuan se charra d'una palabra en latín se diz en primer puesto lo nominativo y en segundo puesto lo chenitivo porque a vegatas tienen diferent radiz. A radiz emplegata en chenitivo ye la mesma que a emplegata en acusativo, y l'aragonés como ye una luenga d'acusativo, prene precisament a radiz que s'indica en segundo puesto.

  • CRUX, CRUCIS: l'acusativo ye CRUCEM.

En a evolución dende o latín ta as luengas iberorromanicas d'acusativo esta -m se perdió chunto con a declinación:

  • CRUCEM > Cruce (proto-iberorromanz) > Cruz (aragonés)

En aragonés os chenitivos d'a tercera declinación han tenito una evolución pareixita a lo plural:

  • -NIS > -nes (proto-iberorromanz) > -ns.

En o proceso de perduga d'a declinación debantdito os complementos preposicionals con sustantivos con a radiz de l'acusativo substituyoron a lo chenitivo.

  • CRUCIS > De la Cruz
  • HISPANIA DEORUM > Espanya d'os dioses.

Restos d'o chenitivo latín en aragonés[editar | modificar o codigo]

En aragonés bi ha parolas, apellitos, toponimos y trazas de fer frases que se remontan a l'uso d'o chenitivo latín. Estos restos son:

Os días d'a semana, millor conservatas en benasqués:

  • Lluns en benasqués provien d'o latín vulgar tardano Dies lunis, enantes Dies Lunae ("día d'a Luna"), estando un derivato d'o chenitivo.
  • Marz en benasqués provién d'o latín Dies martis ("día d'o dios Marte"), estando un derivato d'o chenitivo de Marte.
  • Miércols (Mierques en benasqués), provien de Dies Mercuris u de Dies Mercurialis, estando o chenitivo de Mercurio.
  • Chueves (Chous en benasqués) provién d'o latín Dies Jovis ("día d'o dios Chupiter), estando un derivato d'o chenitivo de Chupiter.
  • Viernes provién d'o latín Dies Veneris ("día d'a diosa Venus"), estando un derivato d'o chenitivo de Venus.

En a onomastica medieval y a toponimia, dando aspecto de plural:

Ye posible que os apellitos rematatos en -ez, -iz, que tienen una influencia visigoda, proviengan tamién d'o chenitivo latín.

Alwin Kuhn suchiere que ciertas construccions sin preposición en cheso, extensibles a tot l'aragonés, se remontarían a antigas formas de chenitivo sin preposición:[2]

  • si bien quies, has qu'estar-te en lo canto lo fuego.
  • lo demonyo lo tiempo, a lo punto lo día, la puerta la estrabilla, debe estar mas escura que la boca lo lobo, ye mas royo que picha perro.
  • La Puerta la Virhen.
  • Puent la Reina.

Tamién menciona eixemplos provinients d'as investigacions de Saroïhandy en a parla grausina, pero en realidat son construccions que atros autors explican por una tendencia a no fer servir a preposición de, y no a construccions que se remonten a lo chenitivo en latín.

Referencia[editar | modificar o codigo]

  1. (en) Paul M. Lloyd: From Latin to Spanish: Historical phonology and morphology of the Spanish language. American Philosophical Society, 1987 - pp 276-278.
  2. KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6

Veyer tamién[editar | modificar o codigo]


Casos gramaticals
Ablativo | Acusativo | Chenitivo | Dativo | Ergativo | Locativo | Nominativo | Partitivo | Vocativo