Wikipedia:Biquiprochecto:Grafía/Grafía B/Torla
| Torla | |
| Municipio d'Aragón | |
| Entidat • País • Provincia • Comarca |
Municipio Aragón.svg){kind=small} UescaSobrarbe |
| Superficie | 169,2 km² |
| Población • Total |
316 hab. (2005) |
| Altaria • Meyana |
1.032 m. |
| Distancia • 100 km |
enta Uesca |
| Codigo postal | 22376 |
| Coordenadas | |
Êsta fuella ye escrita en alto sobrarbés.
Torla ye un monêcípio d'a Província de Uesca. A poblacion ye de 316 habitants en una superficie de 169,2 km² e una densidat de 1,86 hab/km².
Torla ye una villa a l'alto d'a cuènca de l'Ara, a man d'a boca d'a valle d'Ordesa. O suyo mônecipio muga pör o norte con Fráncia, pör o nort-ôeste con Pandicosa, pör l'ôeste con Yesero, pör o sud e sud-ôeste con Broto e pör l'este con Fanlo. Se troba en o canto mës nort-ôeste d'a comarca de Sobrarbe, con auceso pör carretera den de Broto pör a carretera N-260, u de Biescas indo pör l'alto d'o Cotêfablo (1423m).
O lugar de Torla complièga, a mës, as dependéncias d'o Parque Nacional d'Ordesa e d'as Tres Sêrols emprêgatas com'á centro de rêcepcion de vêsitants, e d'on que ös autobusös tôristicos portian a gent t'alto t'a pratiera d'Ordesa quan en as êpocas de mës gran afluencia de pôblico ro transito de vehïclos privatos ye restringito aintrö d'a valle.
Torla finca en a valle glacial d'o río Ara, dêmpués d'a confluencia d'as valles de Buixaruëlo (a mës alta complêguera de l'Ara) e d'Ordesa (a valle de l'Araças). Se crei que ra luènga original d'a chêlera heva plegato ent'Asin de Broto, con quasi 30Km de longitut.
História
[modificar o codigo]
O suyo nomme s'atrêbuye ta una derivacion d'a parola Torre, fendo referéncia ent'a torre defênsora que bi heva en o lugar ta desfênder-lo dêvant d'as incursions de partês de Gascônya a traviés d'o pireneu. Ixa torre êstiore alzata de l'orage de Jôan II, d'o siëglo quincen. A fortificacion se piënsa que fincava en a lênera a on que huei se-bi troba ra êl·lésia, pör alto d'o tônel que atraviesa ra carrêtera que enfila ta Ordesa. Ös expertos considéran que ös origens d'ös primers poblamientös a Torla s'han de mirar d'ëvantês no que ra Edat Medya, podiendo-se trobar êncluso en epoca tardorromana.
A história de Torla, com'á nuclêio mës altero d'a valle de Broto, ha estato de siëmpre marcata pör a suya condición de localidat muganta. Amanêix citato com'á camin de paxerías en o siëglo trecen, com'a buêga explêcita (referênciato a tal en o 1443) ó a miëntres d'ös numbrosos confliutos que concarorön as poblacions d'a valle de Broto contra d'a vecina valle de Bareja, pertenixent d'o condato de Bigorra.
En l'estiu d'o 1319, Torla sôfriore una gran enrestita d'ös vecins gascons d'amprés d'a cual s'amêllororön as suyas edificacions desfênsoras. Diz que d'ixa epoca ye ra dita Cripta de Sant Jorge, huei girata d'entre ras runas d'o castiello. De razzias, saqueyos e aconcaratas en abiorön mientres tot o siëglo quincen, encara que no heva de ser dic'o mës grëu de toz eros, enno 1512, quan ös torlesös haviorön de demandar aduya t'alçar-ne ra mës gran partê d'o castiello e ras dêsfensas que êncara huei pueden veyer-se-be pör as suias carreras. En ixe ataque, a mièntres que ös franzesös se-en retiravan ent'a suya tiërra, ös torlesös paroren a suya trampella, con a cual s'hevan d'aganar a fama de valura e posiblement tammien o têtulo de villa, e els enrêstiorön a ro camin de l'Escalar (á baixo de Buixaruèlo, en a Collata de l'Acorrêador) a on que ne matorön dos d'ös capins, e ne capturorön dos d'as banderas que estiorön en exhibición en a êl·lésia d'o lugar pör a sabels tièmpös. Ös cuërpos d'ös dos capitans estiorön recullitos e enterratos en a êl·lésia de Sant Salvador a on que encara huei se troban.
As fortificacions s'alçorön a ro liërgo d'o siëglo XVI, segurament d'entre ös anyos 1525 e 1550. Anque Torla estiore de plen amurël·lata, huei nomës se-n'ha conservato partê d'o suyo castiello (actualment, o môseïo arqueologico), a torre de Casa Mesonero a on que bi-haviore d'estar a dita Puèrta de Francia e ras traças d'as torres e puèrtas en Casa Ballarín e Casa Ruba. Conservore dica 1925 l'altra torre de grans dimensions en o bario de Santa Lucia que ya no existe.
O siëglo decisieten sindembargo estiore d'una gran esplêndura ta ra villa, una epoca en a ra fragil pero duradora paz con Bareja, en junion con a fita de pelaires e ro comercio, rematorön enriquecindo ös grans nommes d'o lugar, e devantando-ne ras mäs beroyas d'as casas suyas que dica huei mos n'han plegato: Casa Viô, Casa Ruba, Casa Olivan, Casa Café, Casa Sastre, Casa Pintato, Casa Colosca, Casa Tápia. Son d'ixe siëglo de prosperidat as enamplacions d'a êl·lésia de Sant Salvador, conöixita dic'o siëglo quincen com'á Sant Pietro, que estiore concluïta ta 1679 e t'a cuala se-bi metiorön retablos, ornatos, un organo e sillería, totas ixas cosas que estiorön, no obstante, perdûtas a miëntres d'o desastre d'a Guerra Cêvil.
Tammién haviore ra villa de Torla un monëstèrio própio, dito de Sant Basilio, que pör a suya manca de riqueça, desapreixore absorvito e compratas as suyas pertenéncias pör Casa Lardiers, a cuala se diz d'ixe al·loras e pör l'enjaque d'a suya alquêsicion casa Fraile. D'ixe monëstèrio nomës que una viella imagen d'a virgen con o ninon ye cosa que s'haiga conservato.
No obstante, o deciseten deixore paso ta tièmpös prou mäs dêficils: con o XVIII emprencipore ra Guerra de Sucesion a on que Torla prendiore partê pör o bando d'ös Austrias e junto con Broto s'aganorön a fama ös suios abitants de dêsfensors furos d'ös suyos fueros e prêvilegios êncluso enta sitiar a borbonica ciudat de Jacca. Pero en outubre d'o 1706 un ejercito baixo d'o mando d'o Marqués de Saluzzi plegore a meter baixo o concello d'a valle e bombardeyore o castiello de Torla que crêmore remaniendo con a suia actual fêsionomía. A miëntres d'a Guerra de Convención (1792-1795) e d'a Guerra d'a Independéncia o castiello consta que no se podiore emplegar, anque de luen s'emplegore ta côbillar companyias de l'ejercito regular u guerrilleros, ös cuals no podiorön fer cosa ta privar d'a dentrata d'ös francesös en a villa e d'o suyo saqueyo ro 20 de setiembre de 1809. O zaguer reto que haviorön de sôperar ös torlesös estiore ra nuëstra Guerra Cêvil, a cuala no nomës s'acotolore con partê d'a esparça población d'o mônecipio si que tammién en crêmore partê buèna de ra esplendor antiga d'a villa. A beroyura que tien actualment no s'ha aganato si que pör a restauracion d'a mës gran partê d'as malmêteduras d'ixe cônfliuto.
Una gambadeta pör as suyas carreras permit d'aintrar-se en a mës pura medievata. Cal adêstacar a ilesia de Sant Salvador e ös suyos retaplös recôperatos de lugars abandonatos d'a rêdolada, o castiello-môseïo arquelogico fendo especial mencion d'as pinturas medyevals d'a Cripta de Sant Jorge, a Plaça Mayor d'a villa d'o trecen, as casonas d'ös siëglos XIII-XVIII e ös suios escutos infançons, espantabruixas, ênscripcions, finestras gemminatas, tot ye deleït ta ös vêsitants e ös amants d'o buèn arte. O mônecipio de Torla se compone tammién d'altro tres lugars: Fraixent, Viô de Linars e Linars de Broto.
En Torla se döcumentore de buèna traça ra existéncia de ra luènga aragonesa dic'a decada d'ös 30 d'o siëglo XX. Sindembargo diz que con a Guerra Cêvil se'n pierde de manera l'emplego, quedando-be nomës repuis en o vocabulario comun. Soroïhandy en citaba fabladors en tota ra Vallê' Broto en encëtar-se ro siëglo XX, no obstante, 30 anyadas dêmpués, en o 1935 amanêix en a villa de Torla com'á luènga d'emplego nomës ta 2 personas grans d'o lugar. Como ennas capeçannas de mônecípio de ra valle, en fablar no s'ha döcumentato ro parla bergotesa mës dêmpués d'a guerra, e només en quedan bels charrants que en ös lugarons d'alto que bi son relacionatos.
Fiëstas
[modificar o codigo]- 17 de gênero, Romeria fendo honor ta Sant Antón.
- En febrero, o cabo de semana d'antês d'o miercoles de cenisa, o popular carnaval d'a villa.
- 8 de mayo, junto con ös abitants de Fraixén, romeria ent'a ermita de Sant Miguel.
- O segundo dominco de junio, fiësta menor fendo honor ta Santa Elena, patrona d'a villa. Junto con ös abitants de Broto se fa una romeria ent'a ermita de Santa Elena.
- 12 d'octubre, Fiësta Mayor fendo honor t'a Virgen d'o Pilar. Ta êsta festividat ös moços d'o lugar se fican vestuages tradicionals e ejecutan tres dances populars têpicos d'a localidat: o Palotêau que representa ra luita ta controlar ös pratos d'a montaña, en o cual cada moço preba de crebar o palo d'o suyo oponient; a Jota, singular de Torla que no pareix guaire t'a jota aragonesa, que representa ras reunions de pastors en a montaña; e ro Repatán, que no ye si que una preva de fuerça e resisténcia ta dançaires e êspectadors, pörque quan o Mayoral (o més experimentato d'ös pastors) aleria ös altros dançaires ta que escorrixen o bestiar, êste no ye altra cosa que ro pôblico, o cual encorren per as carreras d'o lugar enta que fan una pausa en Casa Carnota. De çaga d'ixa pausa, o Mayoral mete a prebar a fuerça d'o Repatán que no ye altro que ro mës joven d'ös pastors (dançaires) e el fa pretar a correr mës rapëdo êncara, con tot o "remate" d'espectadors. O Repatán gosa a estar o mës ësperato d'ös dances de Torla.
- 13 d'abiènto, fiësta d'ibièrnö fendo honor ta Santa Lucia.
O Carnaval
[modificar o codigo]- l'Articlo prêncipal d'êste departato ye Carnaval de Torla.
Ös carnavals de Torla estiorön prohibitos a miëntres de tot o Franquismo. Cal decir que dica ös anyos 90 no s'heva feito mës dend'a Guerra Cêvil.
O Carnaval de Torla ranca con a baixada d'o Carnaval, un diaple furo e burxador, que baixa d'a montanya encorrito pör o Tenêdor, o caçataire que l'ha capturato pör alto e el baixa ent'a villa ta amostrar-lo e fer-se d'alavar pör ös vezins. O tenêdor el fa pasar casa pör casa a on que brincan e cantan e fan borina, e se fan fartos de vin, tortetas e crespillos que son tan têpicos d'a fiësta torlesa. A fin d'a fiësta la marca o judicio contra d'o Carnaval, que rematan considerando-lo o culpable de mës que toz ös perjudicios escaïcitos en a villa a miëntres de tota l'anyada, d'un braço crebato enta ös matrimonios de poco negocio que s'haigan fetos. O judicio se fa de tot en luènga aragonesa, e en transcôrrer, o Carnaval se desfensa decindo una man de comentarios graciosos que fan redir-se toz ös presents. En rematar, o baile condena o Carnaval a muërte.
Romerías
[modificar o codigo]Torla ye uno d'ös puestos con mës tradición de fer romerías de tot o Perêneu. Cuasi totas as suyas romerias rematan repartindo torta bendecita, a cual d'aucuerdö con a tradición proporciona ra cualidat que s'ötorgue a ro santo a quí ne mênja. As romerías son una d'as mës conservaderas tradicions de Torla pörque, d'as cuatro romerias anyals que se-bi fevan d'antês mës, êncara mos n'han remaso tres, e êncara prou que ye plausible de vêsitar as cuatro ermitas en piet e perfectament conservatas.
O 8 de mayo se fa una puyata enta Sant Miguel, o lugar que quedore deshabitato en 1740, e d'o cual nomës mos n'ha quedato ra êl·lésia suya, de 1620. En gênero, se fa ra mesma cosa ta Sant Anton e le-se demanda pör o bestiar. En o mes de mayo se puya ent'a ermita de Santa Elena, patrona de Torla, a cual no ye se que una pardina que heva côvillato ös rematös e encara maquis dêmpués d'a Guerra Cêvil. A zaguera d'as ermitas de Torla ye Santa Ana, que estiore alzata pör a familia Viô ta proteger una d'as suyas fincas de mäs valor en o 1606, anque ra romería que bi plegava se dêixore de fer quan o tôrismo deprivore as gents d'o lugar de tiëmpo ta fer-la, en o mes de junio.
Veyer tamién
[modificar o codigo]- Liesta de monêcípios d'a província de Uesca
- Carnaval de Torla
- Valle de Broto
- Parque Nacional d'Ordesa e d'as Tres Sêrols
Vinclos externos
[modificar o codigo]
| Lugars d'o monêcípio de Torla | |
|---|---|
| Fraixent | Linars de Broto | Viô de Linars | Torla |