Primera Guerra Mundial
![]() |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Primera Guerra Mundial | |
---|---|
[[]] | |
![]() Imáchens d'a I Guerra Mundial | |
Información cheneral | |
Calendata: 28 de chulio de 1914 - 11 de noviembre de 1918 | |
Puesto: Europa, Africa y Asia | |
Resultau: Desaparición d'os Imperios Alemán, Austrohongaro, Otomano e Ruso. | |
En conflicto | |
Potencias Centrals:![]() ![]() ![]() ![]() |
Aliaus: ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
Comandants | |
![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
A Primera Guerra Mundial estió un conflicto armau a escala mundial desarrollau entre 1914 y 1918. Orichinau en Europa, por a rivalidat entre as potencias imperialistas, se transformo en o primero en cubrir mas d'a mitat d'o planeta. Estió en o suyo momento o conflicto mas sangriento d'a historia. Antis d'a Segunda Guerra Mundial, ista Guerra gosaba decir-se Gran Guerra u Guerra d'as Guerras.
Encomienzamiento
[editar | modificar o codigo]O 28 de chunio de 1914 un terrorista serbio de Bosnia-Herzegovina fació un atentau en Sarajevo en o que murió prencipe hereu de l'Imperio Austrohongaro. Austria-Hongría adrezó un ultimatum a Serbia, y li declaró a guerra o 27 de chuliol. l'Imperio Ruso refirmó a Serbia y encomenzó a primera Guerra Mundial. Entre o 28 de chuliol y o 4 d'agosto entroron en guerra Austria-Hongría y Alemanya contra Serbia, Rusia, Francia y Gran Bretanya. l'Imperio Otomán encomenzó a guerra contra Rusia o 29 d'octubre de 1914, con escenario entre os lagos Van y Urmia y a implicación d'as minorías etnicas locals (armenios, asirianos y kurdos).
Frent Balcanico
[editar | modificar o codigo]En os Balcans os serbios no resistioron que a lo prencipio, y rebloron. En noviembre de 1914 os serbios ya no controlaban Belgrado, encara que en aviento de 1914 lo recobroron.
En octubre de 1915 os aliaus desembarcoron en Tesalonica y se creyó o Frent Macedonyo. O 14 d'octubre de 1915 Bulgaria entró en guerra contra Serbia (li declaró a guerra o día 15 d'octubre), con a intinción d'anexionar-se a partida de Macedonya que Serbia heba ocupau en a Primera Guerra Balcanica y continó ocupando dimpués d'a Segunda Guerra Balcanica (actual Macedonya d'o Norte). Esto fa que os serbios ya no puedan defender-sen d'os austrohongaros.
En aviento de 1915-chinero de 1916 l'exercito serbio se retiró dica Corfú a traviés d'Albania. As tropas bulgaras ocuporon a parte serbia de Macedonya y fació frent a las tropas aliadas que heban desembarcau en Tesalonica o 15 d'octubre (o Frent Macedonyo).
Dende chuliol de 1916 os serbios evacuaus en Corfú fuoron adrezaus enta o frent d'orient. O 27 de chunio de 1917 Grecia entró en guerra en o bando d'os aliaus.
O 28 d'agosto de 1916 Rumanía entró en a guerra en o bando d'os aliaus. Con Rumanía en o bando aliau, Bulgaria s'asocia a la contraofensiva d'as potencias centrals y ocupa Dobrucha d'o sud, que heba perdiu en a segunda Guerra Balcanica. En aviento os alemans prenen Bucarest.
O 29 de setiembre de 1918 se crebó o Frent Macedonyo y Bulgaria firmó un armisticio. O 3 d'octubre Ferrando de Bulgaria abdicó en Boris III.
Frent d'Europa Oriental
[editar | modificar o codigo]En agosto de 1914 as tropas de l'Imperio Alemán aturoron l'abance d'os rusos. En setiembre os rusos ocuporon Galitzia.
En chuliol-agosto de 1915 bi habió una ofensiva austriaca y alemana contra Rusia. En chunio-agosto de 1916 bi habió una ofensiva rusa en Galitzia dirichida por Alexéi Brusílov, que representó a operación mes gran de l'exercito ruso en esta guerra, con gran numero de baixas.
O 27 d'agosto de 1916 Rumanía declaró a guerra a l'Imperio Austrohongaro, entrando en guerra o 28 d'agosto[1] en o bando d'os aliaus.
En Febrero-Marzo de 1917 esclató a Revolución rusa y en chuliol de 1917 fracasó a zaguera ofensiva rusa en o frent. O 6-8 de noviembre de 1917 esclató a Revolución d'Octubre en Rusia. Rumanía quedó sin d'aduya rusa y aislada y firmó en Focşani un armisticio o 9 d'aviento con as potencias centrals Alemanya y Austria-Hongría.
O 3 de marzo de 1918 a Rusia bolchevique firmó con as potencias centrals o tractau de Brest-Litovsk. Por o tractau de Brest-Litovsk o 3 de marzo de 1918 Rumanía se quedó de tot ya sin d'aduya rusa y as potencias centrals tornoron a atacar-la.
En abril de 1918 a Republica democratica de Moldavia proclamó a suya unión con Rumanía. O 7 de mayo se firmó o tractau de Bucarest entre Rumanía y as potencias centrals. Por o tractau de Bucarest d'o 7 de mayo de 1918 Rumanía habió de ceder Dobrucha d'o sud (cuadrilatero de Silistra) y 170 lugars d'os Carpatos a Hongría. Vlaquia siguió ocupada y ha d'abastir de trigo y petrolio a Alemanya y Austria-Hongría.
Frent d'Orient Meyo
[editar | modificar o codigo]En noviembre de 1914 l'Imperio Otomán entró en guerra en o bando d'Alemanya. En abril de 1915 os aliaus desembarcoron en os Dardanelos, encomenzando a Batalla de Gallipoli, pero no consiguioron res y a operación remató en chinero de 1916.
En abril de 1915 esclató una revuelta armenia en a rechión de Van. En chuliol de 1915 50.000 armenios plegoron t'Halepo sobrevivindo a las operacions de deportación y chenocidio de l'exercito otomán y os irregulars kurdos.
En 1916 os exercito ruso ocupó Erzurum, Trapesonda y Erzincán, y as poblacions musulmanas locals quedoron diezmadas por a guerra. En ixa zona as hostilidaz cesoron en a practica entre agosto de 1916 y fins de 1917.
En abril de 1917 as autoridaz rusas autorizoron a los refuchiaus armenios a tornar ta Anatolia oriental. Bels 150.000 armenios se reinstaloron en a rechión de Van, a on podioron cullir una cullita de trigo en verano.
En chinero de 1918 s'establió una asemblea constituyent (seim) de Transcaucasia, que contaba con 112 miembros, 33 d'ellos armenios. En a Transcaucasia d'ixa epoca hi heba profundas divisions os azerins, que yeran pro-otomans, os armenios anti-otomans y os cheochians quereban a paz.
Entre marzo y abril de 1918 os otomans pasoron a la ofensiva y ocuporon tot o terreno entre Van y Kars, producindo-se refluxo d'armenios ta o nord-este. En abril, a Seim de Trascaucasia proclamó a independencia, mientres os otomans abanzaban y yeran ya a man de Yerevan.
En mayo Transcaucasia se disgregó con a proclamación d'a indepencia de Cheorchia. Os armenios podioron aturar a los otomans en a batalla de Sardarabad, pero en chunio habioron de firmar en Batum un tractau en o se cedeban a los otomans a zona d'o ferrocarril entre Alexandropol y Chulfa y se veyeban obligaus a autorizar a las tropas otomanas poder cruzar territorio armenio pa acceder a Azerbaichán.
En chunio de 1918 os otomans ocuporon Azerbaichán y en agosto planteyoron a cuestión de Karabakh. Una asemblea local, con mayoría armenia refusó a unión con Azerbaichán, pero habió de ceder. O 30 d'octubre de 1918 os otomans firmoron un armisticio con os britanicos en o puerto de Mudros (isla de Lemnos). Con l'armisticio de Mudros d'o 30 d'octubre de 1918 os otomans habioron de retirar-sen a las suyas mugas de 1914, mientres as fuerzas britanicas preneban posicions en Transcaucasia.
Frent Italiano
[editar | modificar o codigo]En mayo de 1915 Italia entró en a guerra en o bando d'os aliaus. O 24-27 d'octubre de 1917 os italianos fuoron derrotaus de tot en Caporetto.
Frent Occidental
[editar | modificar o codigo]O 4 d'agosto de 1914 l'exercito alemán invadió Belchica y Luxemburgo ubrindo o frent occidental. Os alemans esconfioron a los franceses en as batallas de Lorena, Charleroi y Maubeuge y obtenioron dimpués o control de zonas industrials importants d'o este de Francia. Os britanicos intervinioron en o Frent Occidental refirmando a los franceses. En a primera batalla d'o Marne l'abance alemán fue aturau.
Plegó un inte que o frent s'estabilizó, estando escenario de grans batallas que cuasi no lo modificoron como a batalla de Verdún u a batalla d'o Somme.
O 6 d'abril de 1917 EEUU entró en guerra, lo que refirmó a posición d'os franceses y britanicos. L'abance d'os aliaus en 1918 convenció a los comandants alemans que a derrota yera inevitable y o gubierno habió de negociar un armisticio.
Fin d'a guerra
[editar | modificar o codigo]L'8 de chinero de 1918 o president Woodrow Wilson proposió os "Catorce Puntos" pa creyar uns nuevos obchectivos belicos defendibles moralment que podesen servir de base pa negociacions de paz con os Imperios Centrals. O 3 de noviembre bi habió un armisticio con Austria-Hongría, l'armisticio de Villa Giusti, que fació que s'esboldreguás l'Imperio Austrohongaro. O gubierno rumano aguardó dica o 10 de noviembre pa continar as hostilidaz en o zaguer inte. L'11 de noviembre bi habió un armisticio con Alemanya. O 15 de noviembre os rumanos invadioron Transilvania. O 28 de noviembre Bucovina, que heba estau una posesión austriaca, demandó a unión con Rumanía. O 1 d'aviento de 1918 os vlacos de Transilvania y d'Hongría se reunioron en Alba Iulia, se costituyoron en asemblea y esleyoron un Gran Consello nacional que o día 14 demandó a unión con Rumanía.
Consecuencias
[editar | modificar o codigo]A Primera Guerra Mundial tenió consecuencias en cuantos ambitos. Bel historiador, como Eric Hobsbawm, considera que o final d'a guerra estió o prencipio real d'o sieglo XX por a reestructuración de l'orden politico que esdevenió.
Con a trencadura d'o sistema diplomatico europeu conoixiu como Concierto europeu, as alianzas feitas por diferents estaus y os efectos d'a guerra, os estaus europeus creyoron que caleba establir una Sociedat de Nacions a on resolver os conflictos d'una forma pacifica y evitar as guerras y que a mas amillorase as condicions de vita en o mundo.
Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ (es) Fernando Cohnen: Un mundo en llamas. Una breve historia entre 1914 y 1945, Editorial Crítica, Barcelona, 2020, 1era edición, p.74. ISBN 078-84-9100-253-0.
Bibliografía
[editar | modificar o codigo]- (es) Jesús Hernández Martínez: Todo lo que debe saber sobre la I Guerra Mundial (Ediciones Nowtilus, S.L., 2007). ISBN 978-84-9763-413-7