Croatas

De Biquipedia
(Reendrezau dende Crovates)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Croatas
Hrvati
Croatas con os suyos traches tipicos
Población total
9 millons (est.)
Rechions con comunidaz importants
Croacia 3.977.171
Bosnia-Herzegovina 659.7180
Estaus Unius 414.714
Alemanya 441.000
Aragón 17[1]
Idiomas
Croata
Pueblos relacionaus
Pueblos eslaus

Os croatas[2] (en croata hrvati) son os habitants mayoritarios de Croacia y Herzegovina occidental, y forman minorías en atras zonas de Bosnia-Herzegovina y o Sirmio. Parlan o stándard croata d'o diasistema serbocroata, d'o grupo eslau meridional y son catolicos.

Reparto cheografico[editar | modificar o codigo]

En Croacia en 1981 os croatas yeran uns 3.455.000 individuos. Fuera de Croacia en 1981 os croatas yeran 758.000 en Bosnia-Herzegovina, 149.000 en Serbia, 56.000 en Eslovenia, se crei que 30000 en Hongría y 26.000 en Austria.

Etnonimo[editar | modificar o codigo]

A etimolochía d'o etnomino d'os croatas ye un tema polemico, y li quieren dar un orichen iranico u eslau. Ye claro que existiba a lo norte d'os Carpatos, (a Croacia blanca, en l'aria de l'actual Cracovia), atra cosa ye si os eslaus que s'establioron en Croacia se deciban croatas por provenir d'ixa zona (beluns no consideran a posibilidat de repetición independient d'etnonimos, que se fan a partir de radices d'una mesma luenga orichinal). En aragonés o etnonimo documentau, en o "Libro d'os Emperadors", pareix preso a traviés d'o, y curiosament conserva a consonant sonora intervocalica como en "leixiva", "coda", "rader", "remugar" y "gredal", d'alcuerdo con a fonetica aragonesa, a diferencia d'atras luengas latinas, on se pierde:

que ha sosmesa toda Burgaria al imperio, e encara otra nación que se clama Crovates e toda la senyoría de Sirmio

Luenga[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo idioma croataveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

De traza oficial fan servir un stándard d'o serbocroata diferent a lo de Serbia y Montenegro dito "idioma croata". Os croatas charran os tres dialectos d'a luenga común serbocroata, que prenen a suya denominación por como dicen “qué”. O štokavski lo charran los serbios, montenegrins y muitos croatas y bosnios. Fue esleito como luenga stándard por estar común pa totas as nacionalidaz. En o norueste de Croacia se charra o kajkavski y en o sudueste, costa y islas de Dalmacia y en Istria se charra o čakavski.

O stándard štokavski u xtokavisco que escriben y parlan oficialment os croatas se diferencia d'o stándard que escriben y parlan os serbios en a pronunciación d'una antiga vocal eslava (por eixemplo vreme se prenuncia en stokavski croata vrijeme). Tamién bi ha diferencias lexicas como krup, ladfca y papir, cheosinonimos de hleb, fioka y hartija (“pan”, “caixón”, “papel” en stokavski serbio).

En a Edat Meya os croatas escribiban en alfabeto glacolitico, introduciu a zaguers d'o sieglo IX por os disciplos de Cirilo y Metodio, y a muestra mes antiga de croata escrito ye a placa de Baska, de l'anyo 1100 d'alto u baixo, con mezcla d'eslau eclesiastico y eslau dialectal. Dende a decada de 1980 bi ha intrés en este alfabeto como senyal de cultura croata.

En os sieglos XVI y XVII os croatas producioron una luenga escrita con caracters latinos y en os dialectos čacavski y kajkavski. En a decada de 1880 se desembolicó un stándard croata basau en o štokavski en os tiempos de promover a unidat cultural d'os eslaus d'o sud. Esta esleción como base d'una luenga común fació que croatas y serbios se comunicasen millor.

Os nacionalistas croatas han lamentau que o stokavski haiga estau esleito como stándard porque contribuyó a diluir as diferencias entre serbios y croatas y exposó a los croatas a una serbianización. Dende a decada de 1980 os nacionalistas croatas han prebau de purificar a luenga croata sacando as palabras que se perciben como foranas, en especial as serbias. Belunas d'as palabras que se preban d'introducir no son neolochismos de tot, son palabras creyadas en a Segunda Guerra Mundial por o rechimen ustaixa.

Relichión[editar | modificar o codigo]

O catolicismo diferencia a los croatas d'atros pueblos eslaus d'os Balcans, no d'os eslovenos, pero si d'os de luenga serbocroata, y ye preso como sinyal d'identidat nacional. En o titismo a relichión catolica fue mal considerata, pero en a decada de 1980 recuperó a suya vitalidat entre os croatas. Os franciscanos tienen muita influencia en o catolismo d'os croatas tanto en Croacia como en Bosnia-Herzegovina.

Historia[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Croaciaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Etnochenesi[editar | modificar o codigo]

L'arribada d'os croatas a la mar.

Existe a teoría que os primers croatas yeran una tribu alana eslavizada. Bels estritos arabes d'os sieglos IX y X mencionan un país eslau a lo norte d'os Carpatos dito Khordab u Khravat,[3] que os historiadors situan en l'aria de Cracovia y dicen "Croacia Blanca". Costantín Porfirocheneta afirma que l'emperador Heraclio clamó a los croatas pa que s'establisen en as riberas d'o Drava y Sava entre os anyos 630 y 640. Os croatas feban d'etnia-tampón entre l'Imperio Bizantín y o Khanato Avaro.

Edat Meya[editar | modificar o codigo]

En a Edat Meya bi habió un estau croata que con o rei Tomislav (910-928) plegó a estar poderoso y a tener una extensión territorial dende l'Adriatico dica o riu Drina, que ye considerau en o nacionalismo croata como a muga natural de Croacia. En diferents momentos d'a suya historia os monarcas croatas tenioron conflictos con os hongaros, os bizantins u os venecianos, que prebaban de controlar o suyo territorio. A diferencia d'atros pueblos eslaus d'os Balcans yeran un pueblo catolico, sobre tot dende o Concilio de Split de 1060. O catolicismo ye un sinyal d'identidat croata.

En 1102 o rei Kalman u Koleman d'Hongría consigue un acuerdo con os representants d'as 12 tribus croatas, os Pacta Conventa, con os que a corona de Croacia pasa a lo rei d'Hongría en unión personal pa cutio, a lo tiempo que os croatas conservan a suya autonomía, o suyo ban (gobernador) y un parlamento (sabor). Os Pacta Conventa aseguraban a los croatas y dalmatas a conservación d'as suyas leis, costumbres y privilechios.[4] A muga entre Croacia y Hongría cuasi no cambiará dica 1918, o mesmo que a muga con o Sacro Imperio Romano Chermanico. O reino croata prebará d'estendillar-se por Dalmacia y l'actual Bosnia. Os sobirans hongaros conseguirán sozmeter Bosnia dende o sieglo XII dica mitat d'o sieglo XIV.

Os croatas entre os Otomans, os austriacos y os hongaros[editar | modificar o codigo]

Os otomans rematoron de conquerir l'actual Bosnia en 1465, y vencioron a los croatas en Krbovsko Polje en 1493. Se produció una gran despoblación que buido buena part d'a zona ocupada por os otomans. En 1526 os otomans vencen a los hongaros en a batalla de Mohacs y consolidan o suyo dominio sobre cuasi toda Croacia, de fueras d'una chica part que queda baixo protección d'os Habsburgo d'Austria, y d'a costa dalmata que perteneixeba a la Republica de Venecia.

En os sieglos XVI, XVII y XVIII bi habrá una serie de guerras y tractaus en os que os territorios croatas irán pasando a sobiranía austriaca u veneciana, de fueras d'a rechión de Bosnia de l'Imperio Otomán que os otomans se resisten a perder. En o que dende ixe inte se conoix como "Bosnia" ye tanto a cuenca d'o río Bosna (actual Bosnia Oriental) como territorios antigament d'os croatas (actual Bosnia Occidental). En Bosnia cualques croatas s'islamizan endevenindo bosnios musulmans. Manimenos os franciscanos creyan unas condicions que permiten que continen existindo comuninaz catolicas en cualques zonas con o suyo ret de monesterios, por eixemplo en Posavina, en a Val de Lašva y en Herzegovina occidental.

En o sieglo XVIII os austriacos creyoron en os países croatas os confins militars. A despoblación producida por as guerras y a emigración de población musulmana se compensó con a inmigración de croatas y tamién de cristianos ortodoxos "vlacos" de l'imperio otomán que bi heba en Bosnia. Estos vlacos s'identificarán con o nacionalismo serbio en o sieglo XIX. Una rechión con muita población serbia será conoixita como Krajina.

As guerras napoleonicas y a restauración suposoron primero a formación d'as Provincias Ilirianas, a lo sud d'o Sava, que s'ixemene o ilirismo y o paso d'Istria y Dalmacia a Austria con a desaparición de l'administración napoleonica.

En as revolucions liberals con component nacionalista d'o sieglo XIX os croatas aduyoron a los austriacos contra os hongaros en ixas envueltas d'o ban Jelačić, considerau heroi nacional croatas. Esto suposó cambios socials (abolición d'a servitut) y politicos. O Compromís austrohongaro deixó Istria y Dalmacia en Cisleitania (con capital en Viena) y Eslavonia y a Croacia propiament dita en Transleitania, (con capital en Budapest). Adintro de Transleitania os croatas consiguioron un Compromís hongaro-croata]] con cierta autonomía. En 1878 as tropas austrohongaras ocuporon Bosnia-Herzegovina y o gubierno hongaro consigue que os Habsburgo suprimís os confins militars, y con ixo os privilechios d'a chent que defendeba a muga, muitos d'ellos serbios. Os austriacos favoreixioron a los croatas en l'administración de Bosnia-Herzegovina. A zaguers d'o sieglo XIX creixió o sentimiento illirista entre os croatas y atros pueblos eslaus d'os Balcans, manimenos o nacionalismo croata yera mayoritariament mas hostil a los serbios que a los austriacos.

Os croatas en Yugoslavia[editar | modificar o codigo]

O desarrollo d'a Primera Guerra Mundial y a derrota austriaca refirmoron a lo ilirismo y yugoslavismo entre os eslaus de l'Imperio austrohongaro (eslovenos, croatas y serbios), que formoron un efimero Estau d'os Serbios, Croatas y Eslovenos que s'unió a lo Reino de Serbia pa formar o Reino d'os Serbios, Croatas y Eslovenos l'1 d'aviento de 1918, estau conoixiu como Yugoslavia, que será o suyo nombre oficial uns anyos dimpués. Os croatas d'Istria y Chadra y ciertas islas quedoron en Italia por o Tractau de Rapallo de 1922, y tamién los de Rijeka u Fiume en 1924. O nuevo estau de Yugoslavia representó pa os croatas una dominación por part d'a monarquía serbia, que exerceba o centralismo en contra d'os intreses croatas y con a colaboración d'a minoría serbia de Croacia. Os croatas fuoron deixando de creyer en o ilirismo y, cuan a oposición croata fue prou perseguida y o rei Aleixandre I imposó una dictadura, o nacionalismo croata se radicalizó con a formación d'o movimiento ustaixa ultracatolico y ultranacionalista. En os zaguers anyos d'a primera Yugoslavia se formó a Banovina Croata con Croacia y territorios croatas de Bosnia-Herzegovina (Posavina, Herzegovina y Bosnia central).

En a Segunda Guerra Mundial as potencias d'o Eixe dioron o poder a os ustaixas pa que formasen o Estau Independient de Croacia, estau formau con o territorio croata ixamplau con Bosnia-Herzegovina y Sirmia, pero sin Dalmacia. En este estau os bosnios musulmans fuoron consideraus croatas, manimenos se persiguió a os serbios, y en menor mesura a os chitans y chudeus. Manimenos ni os ustaixas ni os alemans no podeban controlar tot o territorio, a on operaban guerrillers monarquicos serbios y os partisans comunistas de Josip Broz Tito, os qui a la fin vencioron. Os tres bandos estioron responsables de grans mortalera d'opositors y miembros d'as nacionalidaz que consideraban enemigas. A derrota d'o Eixe y d'os ustaixas en a Segunda Guerra Mundial suposó a reconstrucción de Yugoslavia, pero como estau comunista. A Yugoslavia de Tito recuperó Istria y Dalmacia. Bi habió una guerrilla croata anticomunista dica 1950, dimpués Titó una paz y estabilidat que duró decadas. Os franciscanos aduyoron a part d'os croatas refuchiaus u exiliaus en países como Espanya.

Dende 1990 Croacia y Eslovenia, con mayor tradición capitalista y con una clase dirichent mes enriquida que en Serbia mientres o periodo titista tractoron de deixar a Republica Federal Socialista de Yugoslavia, o cual suposó que esclatasen as guerras yugoslavas de secesión d'a decada de 1990, en as que s'enfrentaban as nacionalidaz que quereban independizar-sen contra os exercito federal controlau por os serbios y contra as minorías serbias locals. En as primeras fases d'a Guerra d'independencia croata os croatas fuyoron u fuoron forachitaus de territorio que quedó en control serbio (o 30 % d'o territorio), manimenos una contraofensiva en 1995 dio a victoria a Croacia, os refuchiaus podioron tornar y os serbios eslamporon.

En a Guerra de Bosnia y Herzegovina os croatas luitoron primero contra os serbios y dimpués contra os bosnios musulmans (Guerra croata-bosnia). Os países occidentals presionoron pa que os bosnios musulmans y os croatas formasen una Federación Croata-Musulmana adintro de Bosnia-Herzegovina. Como consequencia d'a Guerra de Bosnia se produció a "limpieza etnica" de zonas de población croata en Bosnia central, a on s'imposoron os bosnios musulmans, y de Posavina, a on s'imposoron os serbios de Bosnia. Dimpués d'a Guerra de Bosnia ha continuau o exodo de croatas de Bosnia-Herzegovina ta Croacia y atros países en part por a situación economica.

Referencias[editar | modificar o codigo]

Bibliografía[editar | modificar o codigo]