Bestué

Bestué
Lugar d'Aragón
O nuclio de Bestué, dende o camín per on se be plega.
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca  • Municipio	Lugar  Aragón  Uesca Sobrarbe Puértolas
Partiu chudicial	Boltanya
Población  • Total	16 hab. (2023)
Altaria  • Meyana	1228 m.
Distancia  • 4 km  • 21,5 km  • 140 km	enta Puértolas enta L'Aínsa enta Uesca
Codigo postal	22362
Parroquial  • Diocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Balbastro-Monzón Sobrarbe-Ribagorza Sant Pero apóstol
Coordenadas	42°33’39’’N 0° 6’31’’E
Bestué Bestué en Aragón

Ista fualla ye escrita en l'aragonés d'a valle de Puértolas.

Bestué ye un lugar (foneticament /bɪs'twe/ u /bes'twe/ (AFI), enantes tamién prenunciato /bes'twere/, AFI: /bɪs'twæɾe/) d'o municipio de Puértolas (Sobrarbe, Uesca). A suya población actual ye de 22 habitandes.

O lugar de Bestué, que de natural de troba a l'aldo d'un garrot (a dita Siarra Muala) d'a valle Puértolas, ye o zaguer nuclio d'a dita valle ta cuando se mira de puyare ta as estibas d'a Montanya (de) Sensa (os pratos d'atrás d'o Castiello Mayor y as Sestrals), ixo ye o motivo que s'haiga puesto declarare parte dintro d'as linias exteriors de l'Aria de protección d'a Biosfera asociatas d'o Pargue Nacional d'Ordesa y o Monde Perdito, significando esto que totas as actividaz que se be pueden fer en es arredols be son bien controlatas.

Cartels en a plaza d'o lugar enforman a es vesitandes d'as arresas de caminata, y tamiés d'es orichens cheolochicos d'o paisache d'a valle, y con d'especial atención en as vistas que se'n tiene en alto d'o barrango d'Airés y as Sestrals.

Surden d'astí, o lugar, bels d'es camins (de caminare) que dentran en o dito Pargue. Pistas ta a Sensa y d'altros ta a par d'Escuaín, es primeros en puyando per a ermita de Sant Miquel per baixo d'as Col·larualas (tartera d'o Castiello Mayor) que permiten tamién de pasare ta a valle d'Anyisclo per a forca d'a collata de Plana Canal. Ixo ye, o pas mes simple de fer-se ta a cabezera d'o Canyón, per a rota d'o dito cubillar d'a Sant Vicienda (que be d'estare transcrición de Santa Vicenta, pos asinas en dicen en castellano en a valle en l'actualidat). Tamién s'adube de Bestué adebant o camín d'a Mallata d'a Fueva, con un altro cubillar recuesto debaixo o Garrot Campana ta es qui queresen caminare ixe lumo d'as Sestrals.

Toponimia

Seguntes Rohlfs ye un caso de terminación -ué dezaga d'o hipotetico antroponimo Vestus, que ye en a base de Vestonius (documentato en Galia) y Vestinus (documentato en Galia y Hispania). Un chentilicio Bestius a sobrevivito en o toponimo Bestiac d'Ariège.

Historia

Carrera baixo d'una arcada (Casa Petit) en o nuclio de Bestué.

Bestué amaneixe numbrosamende en as fuents d'o renaiximiento perque es suyos infanzons feban parte d'o concello de Puértolas, institución que estando diferent d'el que huei pensenos que ye un concello yera bien importande ta l'administración d'es lugars y propiedaz comunes d'una valle. Ta par d'alavez mirando, es concellos yeran reunions d'os amos d'as casas con propiedaz ta l'arriendo de pastueras y selvas ta cualques actividaz que se be hesen de fere. En o caso concreto de Puértolas, yera prencipal perque yera el qui decidiba qué cosas se feban en as estibas d'a Sensa y tota a montanya d'as Tres Serols, que ixo ye una d'as mes grans estesions de pratos en esta parte d'o Pireneu.

Perque ye tan coneixito d'ixes tiempos, sabenos, per eixemplo, qué población teneba o lugar en l'anyo 1495, que se be contoron 23 fuegos, ixo ye, as casas que be heba que estasen habitadas.

Probablemende, en o sieglo XV, cuan que s'estrableyoron as buegas d'as esplotacions d'a valle, cuan comenzoron as epocas peyors d'enfrentamientos y barallas con altros concellos vecins (Bielsa, Bio-Fanlo). Ésta época estió importande en a historia d'a valle, perque morió l'amo feudal d'o senyorato sin descendencia (1430) y alavez es qui yeran propietarios mes grans fendo parte d'o concello el podioron comprar.

Ye perque Bestué yera o pas natural ta as pastueras d'a montanya Sensa y l'alta cabelera d'o río Yaga (o río d'a valle de Tella) que ganore ixa importancia, perque es pastors que puyaban d'a tierra plana bien que be heban de pasare y no poco a menut se quedaban es meses que heban de mirare per o bestiar, fendo que be prosperesen as fondas y casas d'hospicio ta fer-be a vida. A importancia en o pas enta a Sensa tamién fayó que estás tan importande que controlar-lo en as barallas con es vecins y que se be fesen bels estroces en ixes anyos de mans d'os lacayos pagatos d'altras partes ta dar garra mal a es amos d'ixa tierra.

Escudo d'armas d'una d'as casas d'a localidat. As profesions relacionatas con as armas son temas que a menut be son representatos.

O sieglo XVI estió de bien seguro a epoca mes conflitiva de totas, fendo a banda as falcadetas con valles vecinas que tamién alavez las tenioron, ye a epoca que o bandolerismo y as ampras d'hombres d'armas pagatos ta fer-le mal a es intereses. Feitos como es que escaixoron en 1503, 1519 y 1527, con gran mal ta as personas y perchudicio de posesions materials. Cosa no se'n sabe de qui mandoron fer ixas fayenas, pero as fonts que el replegan diz que nombran personalidaz de l'Aínsa y puestos d'es arredols. Toz ixes maldatos fayoron que, mes luego que no tarde, se ligás d'organizare partidas d'hombres armatos (ixes somatens que canta a Ronda de Boltaña, pos asinas se recuerdan encara as ampras "buenas" d'es concellos en Sobrarbe, paisanos en o decir d'es documentos) que miraban ta defender es suyos intereses. As ampras armatas d'o concello de Puértolas se mantenioron en activo -sin saber si guaire constandes, feitos como a ocupación d'a valle de Broto per os gascons, etc- dica pasata a Guerra d'o Francés, en a cual luitoron contra d'es franceses.

A belicosidat d'ixes tiempos se veye bien en es foratos que tiene a frontera d'a ilesia, ta disparar-ne a o traviés, y altros edificios como a Casa Antón de Mur u Casa Barrau, fortificata como ta resistir en o caso que la setiesen.

Cheografía

A par d'as collatas (A Colluguana y O Chinestral/Chinistral -pende qui el transcriba-) que forman es barrangues d'Airés que afluyen més luego o Bellós, Bestué finca en a garra d'a dita Siarra Muala, en a versande sud-occidental d'o Castiello Mayor, como mure per alto o puesto a on s'achuntan o barrango Pocís (asinas se be prenuncia Pocins en a valle de Puértolas), enveyendo o bato dito a collata d'Ixeto dende alto estando. A'l canto o lugar be hai tamién un puntalet dito penya d'Ordials u punta d'Ordials, que ye un surtidero d'as faixas per alto de l'Arirés.

As fincas de cautivo d'a localidat, que tradicionalment heban o puesto en faixas per o sud-este d'a dita, dica baixar-se-ne enta o barrango Pocins. Be están nombres d'es cambos Sant Quílez en a man que mira ta Puértolas, y L'Habanera es que son en as garras d'o Castiello Mayor. De frende d'estes, as faixas d'o Raso y o Solano son ya cosa de Puértolas, y Es Pueis d'a Solana per on éstas baixan dica l'Arirés (parde que huei be tiene cosa que selvas perque no s'ha cautivato en tiempos) per a falda d'o tozal de Puértolas.

A capella chicolona de Sant Quílez (actualment, Virchen d'o Bario), en o camín d'a surtida d'o lugar ta es campez d'o canto d'o nuclio, que les da o nombre a as faixas d'ixe canto d'a Sierra Muala.

Ta o canto norueste, as faixas d'a Solana (de) Sant Miquel (que en quitan o nombre d'a ermita que be hai), con a solana d'as horas centrals d'es días, acompanian o caminare per as cabanneras antigas que s'adentran en o Pargue Nacional, huei "senders balizatos" como informan es cartels, pasando per o canto d'as gleras d'as Col·larualas, y plegan t'alto ta a Sensa

A debant d'estes puestos, o paco o Tumarruago, marca como parede d'as Sestrals que ye, a on termina a valle de Puértolas. Anque ye una garra de pendiants grandes, la ocupa una fayera-caixigar bien densa, que prene colors bien vistosas en l'agüerro.

Casas

Finestra de Casa Barrau, on se be leye l'anyada de construcción, 1566, y o nombre de l'alavez amo d'a casa, Antón Barrat.

Os nombres d'as casas de Bestué son:

Ainés, Aldú, Antón de Mur, Barrio Vicente, Campo, Calistro, Capella, Cazcarreta, Escalona, Freñá, Fruto, Garcés, Grima, Isabelana, Juan Morillo, Lucia, Mariana, Mario, Martín, Mateu, Miguelo, Mingué, Nueva, A Plaza, Orosieta, Petit, Rincón, Roca, Sasé, Sastre, Sen, Tabernero, Tomasa, Trallero.

Monumentos

Ilesia de Bestué consagrata a l'alvocación de Sant Pero.

• A ilesia d'o lugar, d'a primera metat d'o sieglo XVII, consagrata a l'alvocación de Sant Pero que muestra en a frontera bellas aspilleras y matacans -como tamién en hai altras en esta parte de Uesca- que se fayoron marchar ta esfensar-se mesmo d'es lacayos que ta par d'alavez feban tantismo mal en estas valles, como d'es soldatos franceses que pardiciporon en as litadas d'as guerras franco-espanyolas d'ixes anyos.
• L'antiga ermita de Sant Quílez, d'o S.XVI, que luego en cambioron l'alvocación ta a virchen, y huei en dicen la virchen d'o Bario. Se troba en extremo meridional d'a localidat, en surtindo-se-be per o camín viello d'o barrango.
• Casa Barrau, casona monumental d'a plaza d'o lugar, propiedat d'es qui en estioron os senyors en habe sieglos. La fayoron contruire per l'amo Antón Barrat (alavez, diz que ixe yera l'apellito) en l'anyo 1566, tal como se be leye en as volandreras, ixo ye, as losas estraplombatas d'es tellatos, on que bi tienen gravatos debuixos y simbols protectors, amés d'a calendata cuan la fayoron. En l'arcada d'a puerda d'o patio, un escudo d'armas (d'ixes que se feban enantes) tiene una B en chunto con as cuatre baras d'Aragón en una d'as metaz, y en l'altra, un onso u bestia similar.

Fiastas

• 8 de setiembre: Fiasta Mayor fendo honor ta a virchen de Setiembre.
• 8 de mayo: Fiasta Menor y romería ta a ermita de Sant Miguel, santo d'o día.

Demografía

Evolución demografica

1495	1986	2001	2005
23 (f)	21	21	22

Dica o sieglo XVIII as poblacions de medeban con fuegos (f), ixo ye, as casas que be heban en o lugar, no pas as personas.

Se veiga tamién

• Chuan Ralla.

Vinclos externos

• (an) Estatisticas de Bestué en AragonEsAsi.com

• Datos: Q13048519
• Multimedia: Bestué / Q13048519