Val de la Comuna

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Val de la Comuna
La Comuna envista dende Senyes. El lugar de la dreta ye Sin, y el d'abaixo de tot, Saravillo y la val d'el Cinqueta.
Administración
Estau
País	Aragón
Comarca	Sobrarbe
'
'
Cabecera	{{{cabecera}}}
Capital
Localidatz	{{{localidatz}}}
Chentilicio	{{{chentilicio}}}
Cheolochía
Acceso
Ríos	Barranco d'El Mont
Largaria
Orientación	Norte-Sud
Cheolochía
Tipo
Macizo	Pireneus
Mapa

Esta fuella ye escrita n'el parlar de la Comuna.

La val de la Comuna ye una val chicota d'el Pireneu aragonés, lateral de la val de Chistau (nort-este de Sobrarbe), que s'enfila bels 5 km en solano ta'l norte per debant de la localidat de Saravillo. El corso d'augua principal de la val ye el barranco d'El Mont, afluent d'el río Cinqueta per la man dreta, a l'altaria de Saravillo.

En a val no i hai sique tres lugars; Sin ye el mas gran d'es tres y lo primer que un se troba cuan i puya. Serveto el zaguer, con una mida y población pareixida en l'actualidat a como ye Sin, y Senyes, el mas chicot, a media distancia d'entre es dos y un poquet deseparau de la pista que es comunica, que en l'actuialidat ye despoblau.

Sin yera cabecera de municipio basta que s'achuntó con Tella y las suyas aldeyas ta formar l'achuntamiento de Tella-Sin en a decada de 1960.^[1] Serveto tamién en yera, pero perdió la suya municipalidat (que yera conchunta con Senyes) muto mas antes, en a decada de 1920,^[2] cuan es dos s'achuntón con l'achuntamiento de Chistén. A par d'alavez, Chistén y Plan feban municipio de conchunta, pero en a decada de 1980 se deseparón^[3] y alavez Serveto y Senyes se quedón con l'achuntamiento de Plan.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Cheograficament parlando, La Comuna tiene una caracteristica forma d'embudo, en estando que la tancan pe'l norte y pe'l nort-ueste, respectivament, es cierros de la Sierra de Fovillons (2380 m de maximo), la pica de L'Orbar (2425 m) y el tozal de Pegueras (2045 m) que se comunica con ellas a traviés de la cresta d'El Chardal. Pe'l canto d'el nort-este, el tozal de La Igüerra (1962 m) y la penya d'El Cuezo (1926 m) la deseparan de la partida de la «Sobrevilla» de Chistén, y con esto, de la val de Chistau propiament dita.

El camín tradicional que esnaviesa per las faixas d'El Fener 'Plan («El Feneplán») recorre la distancia que desepara la villa de Chistén de la Comuna per Serveto, tot per alto de la cota d'es 1300 metros d'altaria sobre el nivel de la mar. Per la part d'abaixo, La Comuna se tanca con la penya d'Artiés (1643 m) que ye en l'este de la boca de la val, y la penya de Sin (1643 m) en l'ueste. La penya d'Artiés fa parte d'una montanya bicuspide, en a que l'altra punta i ye la penya de Sant Martín (1793 m) que le da nombre a es túnels que dan acceso a la val de Chistau («túnels de Sant Martín»), pus i pasan per debaixo en el costau d'el Cinqueta.

Hidrolochía[editar | modificar o codigo]

El corso d'augua principal con qué se desaugua La Comuna ye el barranco d'El Mont. Manimenos, este barranco se gosa formar per debaixo de la ermita de Santa Lucia, isto ye, a l'altaria de Sin y mas t'abaixo de Senyes y Serveto.

Esto gosa querer decir que a ran d'es lugars que forman La Val no i hai garra corso d'augua unificau, sino que el que i pasa encara son es afluents d'el barranco d'El Mont. Pe'l costau de Serveto, l'afluent ye el barranco de La Salina, que baixa d'el collau de la Cruz de Guardia, y pe'l de Sin en ye el barranco d'El Chardal, que baixa d'es cierros d'El Chardal y L'Esportiner.

Anque tansament sí se'l puede considerar remanent, el barranco d'El Mont guarda cabal tot l'anyo. Esto le pasa per la cuantidat d'augua freatica que gosa recibir, procedent d'es sistemas karsticos d'esta man de la sierra de L'Orbar. L'abundancia d'augua freatica en la Comuna ye principal, y se gosa fer patent en a frecuencia con a que se i troba fuents y vivers. El propio nombre de la Comuna dimana d'una fuent que i hai aman de Sin.

Parla[editar | modificar o codigo]

L'articlo principal d'este alpartau ye Aragonés de la Comuna.

La parla de la Comuna s'ha adscrito en buena cosa d'estudeos a'l chistabín, considerando-se una forma local d'iste dialecto.^[4] S'encuadra, pues, en as parlas aragonesas de la comarca de Sobrarbe, manifestando rasgos dialectals transicionals d'entre l'aragonés central y l'oriental. Manimenos, y anque lo grueso de la suya gramatica ye común con el dito chistabín, descrito propiament a partir d'es rasgos millor conoixius en es lugars de Chistau (que son Plan, Sant Chuan y Chistén), en la Comuna i existen cualques diferencias que mereixen una explicación adetallada.

La primer d'ellas, y anque no sia propiament una diferencia debida a causas endochenas de l'idioma, ye el grau de castellanización mas alto que no en es lugars de Chistau, castellanización especialment marcada en el lugar de Saravillo.^[4] Esta castellanización, como gosa pasar en tot l'aragonés patrimonial, afecta de forma diferent a'l vocabulario d'es mas chóvens y d'es mas viellos, permetendo que es segundos guarden millor las formas mas chenuinas de la parla local, mientres que es chóvens, qui con frecuencia tienen millor formación academica y/u han gosau estar mas exposaus y en edaz mas aprendehederas a la luenga oficial transmesa pe's medios de comunicación, son es qui muestran el grau mayor de castellanización, arribando hasta a renunciar a la luenga aragonesa como vehiclo de comunicación habitual, y comunicando-se plenament en castellano. Per isto, a istas cheneracions, cuan se's ne pregunta u enquesta, ofreixen a sobén un testimonio esforzau ta parlar en aragonés, luenga que conoixen y entienden perfectament per as cheneracions mas grans de lugare, pero con a que no gosan manifestar guaire practica cuan se tracta de comunicar-se con ella. Esta situación no ye pas un problema exclusivo de la Comuna, sino que puede cheneralizar-se a tot el Sobrarbe,^[5]^[6] y en cheneral, a tot l'Alto Aragón.

En iste sentiu, en a parla de la Comuna i apareixen diferencias lexicas con a vecina parla de Chistau y con la d'altras vals aman d'astí que no se deben mica a procesos endochenos d'evolución, sino que se puede considerar plenament castellanismos lexicos: «hoja» per cuentas de «fuella»,^[4] que ya no se i usa, «viejo» per cuentas de «viello» (este castellanismo ye común en tot Chistau),^[4] «oreja» per «orella», «hijo» per «fillo»,^[4] «mañana» per «maitín» (o termino «maitín» ta la «parte d'el dia» ya no s'ha puesto documentar sique en belsetán^[5]^[7]), «mañana» per «maitino» (ta «lo dia dimpués de huei», mas conservau que «maitín» anque en belaltros puestos, no pas en la Comuna), «comer» per «minchar», etc. Tamién se pierden sistematicament, en favor d'es equivalents semanticos castellanos, todas las formas que faigan parte d'es dúplex ambigos de derivaus d'el grupo culto latino -CT-, tan comuns en cualques epocas pasadas en l'aragonés de Sobrarbe: «noche» per «nueit / nuet» (lat. NOCTE(M)), «pecho» per «peito / peto»^[4] (lat. PECTUS), «cama» per «leito / leto» (lat. LACTUM), «fecho» per «feito / feto»^[4] (lat. FACTU), «estrecho» per «estreito / estreto»^[4] (lat. STRICTUS). Tamién la mas común d'el grupo -ULT-: «mucho» per «muito / muto»^[4] (lat. MULTU).

La segunda, y probablement mas important caracteristica (en pensando en a suya naturaleza endochena, que os fenomenos de castellanización no en tienen) ye la formación d'el preterito perfecto con formas sinteticas (isto ye, con «una sola palabra»), per contraposición a's preteritos perfectos perifrasticos («con perifrasi») que son absolutament mayoritarios en Chistén, Sant Chuan y Plan:^[4] «Puyón» frentes de «van puyar», «cantemos» contra «von cantar», «tenió» per cuentas de «va tener», «comí» y no «voi comer», etc.