Reino de Bohemia

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Reino de Bohemia
České království
Königreich Böhmen
Regnum Bohemiae
1198 — 1918
Bandera Escudo d'armas
Situación de Bohemia
Situación de Bohemia
Mapa d'o Reino de Bohemia mientres as guerras husitas.
Capital Praga
Idioma oficial alemán, checo, latín
Relichión catolica, husita, luterana
Gubierno Monarquía
 • Fundación 1198
 • Disolución de l'Imperio Austrohongaro 31 d'octubre de 1918

O Reino de Bohemia (České království en checo) estió un estau centro-europeu localizau en l'actual Republica Checa que fació part de l'Imperio Austrohongaro y dimpués de l'Imperio Austriaco y dimpués de 1867 (Compromís Austrohongaro) de Cisleitania, a partida austriaca de l'Imperio Austrohongaro. Desapareixió o 31 d'octubre de 1919 con a disolución d'este imperio, convertindo-se en as rechions de Bohemia, Moravia y Silesia Checa adintro d'a Republica Checoslovaca. Encara que fue un estau creyau por os checos, remató tenendo una clase dirichent chermanica.

Historia[editar | modificar o codigo]

O Reino de Bohemia baixo os premislidas[editar | modificar o codigo]

Otakar II Premislida

En l'anyo 962, cuan Otón I d'Alemanya ye coronau emperador d'o Sacro Imperio Romano Chermanico, Bohemia en fa parte. En l'anyo 973 Boreslau o Piadoso obtién a creyación d'o bispau de Praga, dependient de l'arcebispau de Maganza. En l'anyo 992 a Orden Benedictina s'establió en Drevnov a penar d'a resistencia popular.

Encara que bel gobernant de Bohemia heba teniu un títol reyal no hereditario en os sieglos XI y XII, o reino no fue establito formalment dica 1198, cuan Felipe de Suabia reconoixió como rei a Ottokar I en gratitut por o refirme ofreixito contra l'emperador ribal Otón IV. En l'anyo 1204 a dignidat reyal d'Ottokar fue acceptada por o mesmo Otón IV y por o Papa Inocent III, y confirmada oficialment pa cutio por a Bula Dorada de Sicilia emesa por Frederico II de Sicilia en l'anyo 1212, que promoveba o Ducau de Bohemia a lo status de reino. D'esta traza Bohemia se converte en un reino dentro d'o Sacro Imperio a primers d'o sieglo XIII con Otakar I. Otakar s'anexiona en l'anyo 1222 Moravia.

Otakar II se fa amo d'a mayor parte d'Austria y aspira a estar esleito emperador d'o Sacro Imperio, pero os electors prefieren en 1273 a Rodolfo de Habsburgo. En a batalla de Dürnkrut en 1278 os Habsburgo prenen posesión d'Austria. En 1306 Wenceslau III ye asesinau y desapareix a dinastía d'os Premislidas.

Bohemia como centro de l'Imperio Chermanico[editar | modificar o codigo]

En 1310 l'emperador Henric de Luxemburgo consigue que o suyo fillo Chuan siga esleito rei de Bohemia, y se casa con a chirmana de Wenceslau III. Chuan se dedica a guerreyar por Europa y dixa gobernar a la suya muller y a la nobleza checa, morindo en 1346 en a batalla de Crécy.

O suyo fillo Carlos lo succede y se converte en emperador d'o Sacro Imperio en 1355, (Carlos IV). Con Carlos IV o Bohemia conoix a suya millor epoca, y Praga se converte en a capital de l'Imperio, y una d'as ciudaz mes grans d'Europa. A bula d'Oro de 1356 lechisla o sistema d'eslección de l'emperador. O territorio d'o Reino de Bohemia se fa mes gran, con l'anexión de Lusacia Baixa, (Lusacia Alta ya perteneixeba a lo Reino de Bohemia dende 1329), os países de Cheb, (cabo ueste de Bohemia), y Znojmo (o sud de Bohemia). Silesia pasa a fer part d'o Reino de Bohemia en pagas por renunciar a la corona de Polonia.

Dende 1344 Praga ye seu d'un arcebispau independient de tot de Maganza. Carlos IV funda con o refirme de Climent VI a Universidat de Praga en 1348, a primera d'Europa Central y d'o Sacro Imperio. En 1348 Carlos IV decide d'edificar a ciudat nueva de Praga, Nové Mesto, y en 1357 ordena a construcción d'o famoso puent de piedra.

A revolución d'os Husitas[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Husitasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Jan Hus en a foguera

Cheronimo de Praga, que heba estudiau en Oxford estendilla as ideyas criticas sobre a ilesia d'o teologo anglés John Wyclif, en os tiempos d'o Scisma d'Occident. Estas ideyas inspiran a Jan Hus, traductor d'a Biblia a lo checo, y predica a reforma d'a ilesia en idioma checo en Praga y ye escomulgau. Jan Hus ye convocau debant o Concilio de Gostanza en 1414 y lo creman vivo, como dimpués fan con Cheronimo de Praga. Jan Hus se converte en l'heroe nacional checo, y os seguidors d'as suyas ideyas relichiosas (os husitas), se rebelan, tamién con o deseyo d'un cambio social, con abolición d'a servitut y que as tierras sigan comuns. Wenceslau IV no puet controlar a situación y o 30 de chulio de 1419 os husitas chitan por as finestras d'o castiello de Praga a altos cargos catolicos.

Wenceslau IV ye sucedito por su chirmán Sechismundo, rei d'Hongría dende 1387 y emperador dende 1419. Os husitas no lo reconoixen y Sechismundo y lo Papato organizan una cruzada. A cruzada ye derrotada en Vitkov por Jan Zizka, y una dieta cheneral de Bohemia confisca os biens d'o clero y d'a corona. Cuan muere Jan Zizka en 1424 ye sucedito por Prokop, que derrota a una cruzada en 1431.

Sechismundo aproveita a división entre dos brancas d'husitas, (calixtins y taboritas). En 1433 bi ha un alcuerde entre catolicos y calixtins en o rito. Os taboritas son derrotaus en 1434 en Lipany, on muere Prokop. Sechismundo acepta a perduga d'os biens d'a corona y d'o clero y reconoix o checo como luenga oficial, ye proclamau rei y muere en 1437.

Entre os Luxemburgo y os Habsburgo[editar | modificar o codigo]

Alberto de Habsburgo, estió emperador, rei d'Hongría y de Bohemia y morió en 1439, deixando como hereu a Ladislau. Esleyen a atro Habsburgo como emperador, Frederico III. En Bohemia Chorche de Podebrady, un noble ultraquista prene o poder y se fa esleyir rei en 1458, dimpués d'a muerte de Ladislau o Postumo. Imposa a suya autoridat dica en Silesia y funda una imprenta en a que s'imprime o primer libro en checo. Os catolicos de Bohemia esleyen a Matías Corvín como rei. En 1466 Pavlo II acomanda a Matías Corvín que organize una nueva cruzada. Chorche de Podebrady muere en 1471 nombrando como succesor a Ladislau, fillo de Casimiro lo Gran de Polonia. Ladislau cede a Matías Corvín Moravia, Silesia y Lusacia y dimpués d'a muerte de Matías Ladislau ye esleito rei d'Hongría y refa o Reino de Bohemia.

A Ladislau lo succede como rei de Bohemia y Hongría o suyo fillo Luís, que muere en a Batalla de Mohacs en 1526 y ye succedito por Ferrando de Habsburgo. O Reino de Bohemia fue adhibito a la Monarquía Habsburguica. Dende ixe inte os Habsburgo serán reis de Bohemia (y d'Hongría) dica 1918.

A Bohemia baixo os Habsburgo[editar | modificar o codigo]

Dende 1526 dica 1618 en Bohemia bi ha tranquilidat, encara que a reforma s'estendilla a escape. Os checos son a mayoría utraquistas y se dividirán en seguidors de Roma y neoutraquistas que se farán protestants. Os alemans de Bohemia se fan protestants.

Ferrando I en 1556 favorix a los catolicos y proteche a los chesuitas, que fundan en Praga una universidat rival d'a universidat anterior. En 1561 se creya un arcebispau catolico de tot, dimpués d'un sieglo y meyo d'husitismo. Maximilián II ratifica oralment a Confesión checa de 1575, que fa que os neoutraquistas s'amanen a los luteranos.

Rodolfo II estableix a suya residencia en Praga en 1582, proteche as artes y ciencias, acollindo a astronomos protestants como Tycho Brahe y Johanes Kepler y reconoix a libertat de culto en 1609. En 1619 muere su chirmán Matías, que lo succedió.

A guerra d'as Trenta Anyadas[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra d'as Trenta Anyadasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En a derrota d'a Montanya Blanca desapareix a Bohemia cuasi independient y husita. Bi ha una gran represión que encomienza por 27 miembros d'a dieta que son escabezaus. Bi ha multas y confiscacions a la baixa nobleza checa y alemana, y las suyas propiedaz pasan a los sinyors que heban estau fidels a lo bando vencedor como os Wallenstein/Valdstyn. A cancillería de Bohemia ye tresladada ta Viena. En a dieta domina l'alto clero y l'alta nobleza. Ferrando dixa que se faiga a contrarreforma y os chesuítas prenen o control d'a Universidat Carlos. 30.000 familias de nobles y burgueses que no querioron convertir-sen a lo catolicismo habioron d'exellar-sen.

O periodo de Temno[editar | modificar o codigo]

Rematada a guerra d'as trenta anyadas a zaguers d'o sieglo XVII s'ha produciu cambios socials que han perchudicau a los nativos checos. Bohemia depende de l'alta nobleza que tien o 85 % d'a tierra. Os alemans dominan o comercio y l'artisanía, dica en a capital Praga. Os campesins checos son en una situación d'esclavitut y en 1680 y 1693-1695 esclatan revueltas.

L'administración austriaca[editar | modificar o codigo]

En 1740, cuan a guerra de succesión austriaca, os prusianos invaden Silesia, (que perteneixeba a lo Reino de Bohemia dende o sieglo XIV) y por o tractau de Dresde en 1745 se l'anexionan de fueras de chicoz territorios que encara se dicen Silesia Austriaca y que tenioron población alemana (y en Teschen, polaca). En 1741 as tropas baveranas y francesas ocupan Bohemia sin resistencia popular. Os Habsburgo veyen que o sistema creyau por Ferrando II no funciona, y cuan María Teresa (1740-1781) y Chusé II (1781-1790) i habió reformas.

Se creya una administración central en Viena con churisdicción en Austria, en Bohemia y en Moravia. Bi ha una burocracia que se puet fer servir pa puyar socialment, tanto os alemans como os checos.

Cuan a Santa Seu suprime a Orden d'os Chesuítas en 1773 se refirma l'amostranza secundaria y torna a haber-ie amostranza primaria en checo. Con tot y con ixo Chusé I estableix que l'alemán yera a luenga sola de l'administración. Bi ha un edicto de Tolerancia en 1781 pa os protestants que millora tamién a situación pa os chodigos askenazís. A esclavitut ye abolida tamién pero no o rechimen feudal.

O sieglo XIX[editar | modificar o codigo]

Antonín Dvořák, fegura destacada en o renaiximiento cultural checo d'o sieglo XIX.

A primers d'o sieglo XIX Bohemia tien un desembolique economico pareixito a lo d'Austria y rechions orientals d'Alemanya. Amanix o mobimiento intelectual d'os despertadors. En 1848 se celebroron eleccions por sufrachio universal en o marco d'a Confederación Chermanica, (Bohemia en feba part). Os representants checos se niegan a participar pero os alemans de Bohemia y Moravia, que no veyen inconvenient en estar unitos Alemanya, si que quieren participar-ie. Un representant a lo Parlamento de Frankfurt declara que o chequismo ha de estar aturau y reprimiu por a fuerza. Palacky organiza en chunio en Praga un congreso eslau con checos, eslovacos y polacos. En a ciudat bi ha disturbios, y ha d'intervenir l'exercito con o cheneral Windischgraez.

Un parlamento creyau por sufrachio universal s'aplega en Viena con representants de toz os estaus baixo dominio austriaco de fueras de Hongría. Bi ha muitos deputaus eslaus y votan en septiembre l'abolición d'os dreitos sinyorials y d'os ligallos de servitut. A causa d'os disturbios de Bohemia, reprimius por o canciller Schwarzenberg (un aristocrata de Bohemia), o gubierno y asamblea se treslatan ta Moravia. Pretenden creyar una Constitución on se respeten os dreitos d'as nacionalidaz. L'asambeya refirmaun prochecto presentau por Cajetán Mayer (un deputau moravo) en o que se respetan os territorios historicos y bi ha división en cerclos de caracter nacional, pero l'emperador Francisco Chusé y Scwarzenberg lo refusan. En marzo de 1489 l'asamblea ye disuelta y s'atorga una Constitución reaccionaria.

En 1867 s'alcuerda o compromís austrohongaro, o territorio de Bohemia y Moravia quedan en Cisleitania sin garra autonomía, encara que Bohemia yera igual como Hongría en unión personal a l'imperio. Os deputaus checos boicoteyan os treballos d'o parlamento de Cisleitania.

En 1871 o canciller Hogenwart proposa un compromís por que que Francisco Chusé sería coronau en Praga y reafirmaría os dreitos d'o Reino de Bohemia, pero os hongaros y os alemans de Bohemia se i oposan. En 1882 s'imposa o bilingüismo pa os funcionarios de Bohemia, o que favoreix a los checos. A Universidat Carlos se divide en dos seccions, alemana y checa. Os chóvens checos d'o Partiu Nacional Liberal, fundau en 1874, consiguen una influencia cada vegada mayor, y s'organiza un partiu socialdemocrata checo.

Dica 1906 no bi ha sufrachio universal en Cisleitania. Cuan encomenzaba a primera guerra mundial Bohemia y Moravia encara no teneban autonomía politica (si que en teneban de cultural). Bohemia y Moravia a zagures d'o sieglo XIX y primers d'o sieglo teneban un grau de desembolique comparable a atros países d'Europa Central y Occidental, con desembolique industrial (fabricas Škoda fundadas en Plzen en 1859), agricultura modernizada, grau d'amostranza. Con a industrialización amaneix una clase obrera. En 1914 o 95 % d'os funcionarios de Bohemia y Moravia yeran checos. Os escritors d'esta epoca son o checo Jaroslav Hasek y o chodigo askenazi Franz Kafka.

A primera guerra mundial[editar | modificar o codigo]

Tomáš Garrigue Masaryk, primer president de Checoslovaquia.

O gubierno austrohongaro recluta a soldaus checos y de totas as nacionalidaz p'a guerra, pero bel lider politico ha emigrau t'o estranchero como Tomás Masaryk y Edvard Benes, que con o eslovaco Milan Stefanik creyan en París en 1916 o consello nacional checoslovaco con l'aduya d'universitarios franceses como Ernest Denis.

O consello nacional checoslovaco creya con voluntarios y exprisioners, grupos de guerrillers checos y eslovacos que luitan en o frent francés y italiano, y dimpués a Lechión Checa en Rusia.

En mayo de 1917 os deputaus checos proposan en o parlamento Austrohongaro a creyación d'un estau confederal y que Bohemia-Eslovaquia serían uno d'os suyos components. Os hongaros s'i oposan.

A Lechión Checa de Rusia participó en a ofensiva rusa de chulio de 1917 pero se retiró ta Siberia pa embarcar en Vladivostok. A lechión checa participó en a Guerra Civil Rusa, y 50.000 lechionarios secuestroron o ferrocarril transiberián. Fuoron derrotaus por os bolchebiques. En 1919-1920 serán repatriaus.

O gubierno francés en chunio de 1918 reconoixió a representatividat d'o Consello Nacional Eslovaco. O 14 d'octubre de 1918 Masaryk anuncia en Washington a formación d'un gubierno provisional checoslovaco reconoixiu por os aliaus. O 28 se proclama a republica en Praga, o 31 se forma en Praga o gubierno provisional d'unión de checos y eslovacos.