Askenazís
| Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Askenazís הוּדֵי אַשְׁכְּנַז | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Askenazís | ||||||||||||
Población total | ||||||||||||
|
8 - 11,2 millons | ||||||||||||
Rechions con comunidaz importants | ||||||||||||
| ||||||||||||
Idiomas | ||||||||||||
| Yiddisch y hebreu | ||||||||||||
Relichión | ||||||||||||
| Chudaísmo | ||||||||||||
Pueblos relacionaus | ||||||||||||
| Sefarditas | ||||||||||||
Os askenazís[1] (en hebreu הוּדֵי אַשְׁכְּנַז) son os chudieus que plegoron ta Polonia y Lituania dende Alemanya. Con o tiempo yeran presents en muitos países d'Europa Oriental buegants con a Unión Polaco-Lituana u resultato d'anexions territorials de territorios d'esta unión. Siguioron mantenendo un lenguache d'orichen chermanico, o yiddisch. Dende a gran aria que ocupaban en Europa Centro-Oriental, tornoron a emigrar ta Europa Occidental y dimpués America, atros países colonizatos por os europeus y finalment Israel. Huei os askenazís son os chudieus con mayor poder politico y economico en Israel y Estaus Unius.
Etnonimo
[editar | modificar o codigo]O termin askenazí tien o suyo orichen en Askenaz y en o asiriano asguzai, un bisnieto de Noé, (Asenos en o "Libro d'el Trasoro", Ασκενάζ en griego). L'antroponimo Askenaz sonaba pareixito a Saxonia y fue asimilato a Alemanya en tiempos medievals, d'astí que os chudieus chermanofonos encomenzasen a dicir-sen asinas.
Luenga
[editar | modificar o codigo]Os askenazís mantenioron en Polonia-Lituania o uso d'a suya luenga alemana o yiddisch, que substituyó a lenguaches eslaus que charraban os pocos chudieus que i heba, como por eixemplo o canaanita eslau de Bohemia. O yiddisch ye basicament l'antigo alemán renano aturato en evolución en relación a l'alemán actual y con palabras d'atros oríchens. Os chogidos askenazís de l'Imperio Ruso fuoron deixando o yiddisch y prenioron a luenga rusa dende o sieglo XIX.
Historia
[editar | modificar o codigo]Orichen
[editar | modificar o codigo]Bi ha referencias escritas que indican que en l'anyo 321 ya i heba chudieus en Colonia.[2] En l'Imperio Carolinchio os chudieus teneban una important presencia en Renania (Maganza, Worms, Espira), en Campanya y Narbona.
Cuan en 1096 a primera cruzata pasa por o sud d'Alemanya bi ha pogroms en bellas ciudaz alemanas. A situación d'os chudieus se fa pior. En 1290 son forachitatos d'Anglaterra, en 1291 de Francia y de bels estaus alemans. A mayoría d'os chudieus d'Alemanya y Francia s'establix. En Prusia Oriental perseguiban a los chudieus en 1309, y dica o sieglo XVI los vichilaban.
Os chudieus arriban en Polonia
[editar | modificar o codigo]A presencia chudieva en Polonia ye documentata ye en 1098, cuan por a Primera Cruzata fuoron forachitatos de Bohemia.[2] En o sieglo XIII puyó con enchaquia d'a invasión mongol: facioron servir a chudieus alemans de repobladors u de dinamizadors d'a economía.[2] As persecucions d'o sieglo XIV y XV trayoron nuevas poblacions chudievas. Casimiro lo Gran de Polonia deixó que os chudieus d'establisen en o suyo reino baixo un estatuto protector, eixemplo seguito dimpués por o Gran Duque de Lituania Vytautas. Os chudieus rematoron convertindo-se en una clase meya entre a nobleza y os siervos con gran importancia en a economía y administración. Encara que i hese una protección, i heba un antisemitismo important. En 1490 os chudieus fuoron forachitatos de Cracovia.[2] Bellas ciudaz teneban o privilechio de no admitir chudieus.[2] Cuan a Unión Polaco-Lituana cayó en decadencia, os chudieus, como part d'o sistema politico-social, en sufrioron as consecuencias.
En o sieglo XVI, o sieglo d'oro d'os polacos estió a millor epoca pa os chudieus askenazís. O rei Estanislau Augusto en 1551 conzedió a los chudieus a una carta que reconoixeba l'autonomía d'as suyas institucions locals, rechionals y nacionals.
Decadencia
[editar | modificar o codigo]En 1646, cuan os Cosacos zaporozhians y a población d'orichen rutén se sulevoron, sulevación condueita por Bogdan Khmelnitski. Bi habió muitas mortaleras en Ucraína durant dos anyadas, contra a población de relichión catolica y, encara con mas violencia, contra os chudieus. Alto u baixo, morieron arredol de 100.000 chudieus.,[3] d'alcuerdo con os cronistas chudieus. As mortaleras de Khmeliniski estioron un precedent d'atras que se producirían en o futuro en os chudieus d'Europa Centro-Oriental. Bi habió mas mortaleras contra os chudieus cuan a invasión d'a Republica d'as Dos Nacions dende 1654 dica 1656 por os exercitos rusos, que creyeban que os chudieus yeran aliaus d'os polacos. En o sieglo XVII, amés d'os pogroms obra d'os cosacos, a invasión sueca fa que i haiga una decadencia economica y que s'empobreixca o estau (que ya no puet protecher tanto a los chudieus). Bi ha un creiximiento demografico en tota Europa y tamién en a comunidat chudieva. O resultau de tot ixo estió un refluxo de chudieus askenazís t'Alemanya y atros países d'Europa Occidental on tornaba a haber-ie chuderías por a inmigración sefardita. Manimenos a población chudieva de Polonia y países buegants no deixó de crexer y dica mitat d'o sieglo XIX en as arias d'Europa centro-oriental antigament polacas i yera a metat d'a población chudieva mundial.[4]
Poquet a poquet en Alemanya os estaus chicoz readmitiban chudieus. En Alemanya cuan a Guerra d'as Trenta Anyadas (1618-1648) permitioron a los chudieus de residir en as ciudaz grans, y dende ixe inte os askenazís encomenzoron a concentrar-sen en as ciudaz (enantes yeran mes ixemenaus). A guerra dio a los chicoz comerziants una oportunidat d'enriquir-sen con productos relacionaus con l'exercito, (o suministro d'armas estió una ocupación tipicament chudieva en tota Europa y dica en America dica zaguers d'o sieglo XVIII).[4]
En tiempos de puyada demografica, de presión demografica, os terratenients podeban coaccionar a los chudieus pa que se convertisen en siervos a cambio de protección contra l'antisemitismo. Amanixió o solo campesinau chudieu d'Europa. En o sieglo XVIII un tercio d'os chudieus viviban en o campo.[2] Polonia-Lituania en o sieglo XVIII as aldeyas d'os campesins chudieus yeran conoixidas como shtetl), y tamién i heba chudieus en as ciudaz formando una burguesía.
En o sieglo XIX os cambios economicos empentoron a muitos chudieus rurals a los guetthos urbans, y contina o creximiento demografico. En 1800 o 45% d'os chudieus europeus viviban en l'antiga Polonia-Lituania, y en 1880 o 75%.
- Os chudieus askenazís que yeran en o territorio prusiano s'integroron d'alto u baixo bien en a sociedat alemana (o fenomeno dito confesionalización) y van cambiando o yiddisch por l'alemán estándard.
- Os chudieus d'a Galitzia Austriaca consiguen en 1868 a igualdat de dreitos, os chudieus rurals se mantienen as suyas tradicions u emigran y os chudieus burgueses se confesionalican a igual que en Alemanya.
- En o Reino d'o Congreso os chudieus rurals emigran muito ta unas ciudaz que tienen un desarrollo industrial y demandan man d'obra. Esto produce cambios en as estruturas tradicionals. En as ciudaz o proletariau chudieu que se concentra en guettos tien mayor tendencia que o proletariau polaco a puyar socialment ocupando treballos en o comercio, artesanía u servicios. En 1881 bi ha un Pogrom en Varsovia.
- En Rusia o zar Nicolau I preba de rusificar a los chudieus askenazís y conzentrar-los en as ciudaz. O zar Aleixandre II no ye tan cerrino en estas politicas pero dende 1881 torna a haber-ie un antisemitismo y en 1887 bi ha numerus clausus en os instituos y universidaz y en 1889 lis prohiben l'acceso a bellas profesions. Muitos chudieus emigran, atros se consesionalizan y prenen a luenga rusa, En 1897 amaneix o partiu Bund, que combina socialismo y defensa d'a suya identidat etnica en as comunidaz chudievas de Polonia, Lituania y Rusia. O suyo lema ye "ni l'asimilación ni a emigración, luitaremos en o país con os treballadors y os socialistas d'atros grupos nacionals que viven en Rusia".
A primers d'o sieglo XX en l'antiga Polonia-Lituania i heba 5 millons de chudieus, con entre 2,5 y 3 millons en o estau polaco independient de Polonia dimpués d'a primera Guerra Mundial.
A revolución d'octubre reconoixe a l'inte a los chudieus a igualdat de dreitos civicos. En Ucraína a rada lis da una autonomía cultural. En a guerra civil en Ucraína de 1919-1921 i habió pogroms obra d'os ucranians y d'os rusos blancos.
Cuan rematoron as guerras civils rusa y ucrainesa y muitos chudieus quedoron en a URSS muitos chudieus s'adaptoron a la nueva situación, asimilando-sen a los comunistas rusos, como Bronstein, que se convertió en Trotski, Apfelbaum, que se convertió en Zinoviev u Finkelstein que se convertió Litvinov. En a URSS os chudieus fuoron consideraus una nacionalidat etnica, on cada vegada i heba menos etnofonos (parlants d'o yiddisch) y mes alofonos (parlants d'o ruso).
En a Polonia d'entreguerras os chudieus no yeran consideraus ciudadans como os polacos, vistos como os propietarios d'o país independient. O tractau de Versalles estipulaba que os chudieus de Polonia tenesen protección, pero dende noviembre de 1918 i heba pogroms y o gubierno polaco denunció as clausulas de protección en 1934.
Os chudieus de Polonia en a invasión nazi
[editar | modificar o codigo]A fins de setiembre de 1939 os nazis adhiben o corridor de Posnan, a Silesia Polaca y una part d'o centro a lo Tercer Reich. O resto d'o territorio polaco ocupato se converte en o Gubierno Cheneral de Polonia. Os nazis preban de forachitar ta o Gubierno Cheneral a los chudieus y polacos que viviban en o territorio que s'adhibe a lo Reich ya en noviembre, con a intención de substituyir-los por alemans venitos d'a URSS (alemans balticos y alemans d'a Mar Negra venitos de Besarabia). En marzo de 1940 dimpués de tresladar 200.000 personas ta a redolata de Lublin aturan as operacions por dificultaz d'organización.
Debant d'a imposibilidat de continar as deportacions ta o Gubierno cheneral encomienzan a concentrar a los chudieus en guettos que a sobén aislan d'as ciudaz con muros, como ye o caso de Varsovia y Lodz. A fins de 1941 toz os chudieus de Polonia son dentro d'os guettos u en campos de treballo, tanto os chudieus d'o Gubierno Cheneral, (con Galitzia Oriental, adhibita dimpués d'a invasión d'a URSS), como d'o territorio adhibito a lo Reich. En os guettos os chudieus viven en a pobreza, sin recursos economicos propios, y bi ha fambre y mortalera. Dende os guettos os chudieus serán ninviatos a campos d'exterminio.
Os chudieus d'a URSS cuan a invasión nazi
[editar | modificar o codigo]Os nazis organizan cuatre grupos d'intervención Einstatzgruppen, que van dezaga d'os soldatos que abanzan en o frent ruso y van fusilando a os chudieus que i troban. A fins de 1941 fan servir cambions de gas. Os Einstatzgruppen fan una mortalera en Odesa en octubre de 1941 y dimpués en o barranco de Babi-Yar, (a man de Kiev) y en Crimea. Se calcula que en 1941 morioron 500.000 chudieus sovieticos y que 1.500.000 chudieus consiguioron de fuyir ta l'este. Os nazis tenioron a colaboración de l'exercito rumano y d'as milicias lituanas.
O exterminio contina en 1942 con a colaboración d'achents locals y a coordinación d'as SS que luitaban contra os partisans. A fins de 1942 cuasi ya no bi ha chudieus en os territorios ocupatos d'a URSS.
Os chudieus de Polonia en tiempos d'o exterminio
[editar | modificar o codigo]En os territorios adhibitos a lo Reich os chudieus son amortatos dentro de cambions de gas en o campo de Chelmno dende fins de 1941 dica marzo de 1943. A presencia d'un mainate chudieu peculiar en o gueto de Lodz que yera capaz de plegar a pactos con as autoridaz alemanas, que necesitaban os productos d'o treballo en o guetto permitió que este guetto durase dica verano de 1944, cuan os alemans retaculaban debant d'os rusos y deportoron a los 70.000 zaguers supervivients ta o campo d'exterminio d'Auschwitz.
En o Gubierno Cheneral a operación Reinhard (aplicación d'o que se conoix eufemisticament como “solución final”) encomienza en marzo de 1942. Os chudieus d'o Gubierno Cheneral y os chudieus deportatos ta o Campo de Concentración de Maidanek (redolata de Lublin) en serán as victimas.
En a primera metat de 1942 bi ha tres campos con cambras de gas: Belzec, Sobibor y Treblinka. Dimpués n'instalan tamién en o Campo de Concentración de Maidanek, que se converte en atro campo d'exterminio. Os chudieus de Varsovia yeran ninviatos ta Treblinka. En 1943 bels chudieus pueden escapar-se'n de Treblinka y Sobibor, estando os pocos testimonios d'o escayeixito. En 1943 os alemans desmantelan de tot as instalacions de Belzec, Sobibor y Treblinka y i plantan arbols. Cuan l'exercito royo sovietico arribó en Maidenek en chulio de 1944 os soldatos i troboron encara instalacions d'exterminio.
Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024 (accesible vía web).
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Felipe Fernández-Armesto. LOS HIJOS DE ZEUS. PUEBLOS, ETNIAS Y CULTURAS DE EUROPA. 1996 Grijalbo
- ↑ (fr) Gérard Nahon: Histoire du peuple Juif, Encyclopaedia Universalis, DVD 2007
- ↑ 4,0 4,1 (es) Juan Ramón Azaola: El pueblo judío. Odisea a través de los siglos. Folio. Ediciones del Prado.
Bibliografía
[editar | modificar o codigo]- Juan Ramón Azaola EL PUEBLO JUDÍO. ODISEA A TRAVÉS DE LOS SIGLOS. Folio. Ediciones del Prado.
- André Sellier, Jean Sellier ATLAS DE LOS PUEBLOS DE EUROPA CENTRAL. Acento editorial.
- Felipe Fernández-Armesto. LOS HIJOS DE ZEUS. PUEBLOS, ETNIAS Y CULTURAS DE EUROPA. 1996 Grijalbo.