Matías Corvín

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Matías Corvín
Rei d'Hongría

Matías Corvín - ilustración en a pachina d'un incunable eslovaco de Ioanes de Thurocz u Thuróczy János.

1458 - 1490
Predecesor Ladislau lo Postumo

Nombre real Matia de Hunedoara
Naixencia 23 de febrero de 1443
Cluj, Reino d'Hongría.
Muerte 6 d'abril de 1490, Reino d'Hongría.
Viena
Pai Iancu de Hunedoara
Mai Elsabeta Szilágy

Matías Corvín, naixito o 23 de febrero de 1443 en Cluj (hué Rumanía) y morió en Viena (hué Austria) o 6 d'abril de 1490, ye un rei d'Hongría d'orichen vlaco que reinó dende 1458 dica 1490 y ye considerato como uno d'os millors monarcas que ha tenito ixe estato d'Europa centro-oriental.

En rumano li dicen Matia Corvin, Matei Corvin u Corvinul, encara que o suyo nombre de naixencia ye Matia de Hunedoara. En hongaro li dicen Hunyadi Mátyás, en latín s'escribe Matthias Corvinus, en croata Matija Korvin, en checo Matyáš Korvín.

Yera o segundo fillo de Iancu de Hunedoara, conoixito caudiello militar d'orichen vlaco que se convertió en rechent d'Hongría dimpués d'unas exitosas campanyas militars contra l'Imperio Otomán, dixando a lo suyo fillo un reino estable y seguro. A madre de Matias Corvín yera d'a nobleza meya transilvana y se deciba Erzsébet u Elisabeta.

Lo baptizoron como Matia ("Matías") porque ye naixito o día 24 de febrero, o día que en o calendario catolico-romano se celebra a l'Apóstol Matías. Manimenos como o nombre "Matías" no ye frequent en rumano o suyo nombre se confundió con Matei ("Mateu").

Dimpués d'a muerte de Iancu de Hunedoara a oligarquía hongara prenió o poder de nuevo. O rei Ladislau lo Postumo estió o gobernador nominal, pero de feito qui mandaba yeran tres familias: os Garai, os Ujlaki y os Cillei, que prebaban d'eliminar a influencia d'os Hunedoara. D'esta traza convencioron a lo chóven rei que ordenase l'asesinato (por escabezamiento) de Lászlo ("Ladislau"), fillo mayor de Iancu de Hunedoara. Lo fillo menor, Matias, encara un nino, fue a escape meso en una fosqueta. Dimpués encomenzó una guerra civil. O rei adolescent fuyió ta Bohemia, lebando-se a Matias de Hunedoara con él. Elsabeta Szilágy, vidua de Iancu de Huneoara organizó exercitos fidels a lo suyo marito conseguindo rematar a guerra civil con a victoria sobre os exercitos d'as grans familias nobles. O rei Ladislau lo Postumo fue executato, chunto con muitos d'os que lo convencioron pa que executase a Ladislau de Hunedoara. A Dieta Nacional fue reunita en Buda pa esleir o nuevo rei. En presencia d'os exercitos d'a Casa de Hunedoara, acantonatos en a ribera d'o Danubio, alavez chelato, fue esleito o rei Matías, a la edat de 18 anyatas, que encara heba de ser rescatato y tornar de Praga.

Matías Corvin gobernó como rei de Hongría 32 anyatas y lo suyo reinau estió uno d'os periodos mes brillants d'a historia d'Hongría. L'alta aristocracia manimenos no veyió con buenos uellos a presencia d'un miembro d'a baixa nobleza en a cadiera reyal d'Hongría y cospiroron pa destronar-lo. D'alcuerdo con a leyenda, os grans nobles haberban conseguito posar o plan en practica con l'aduya d'a reina Beatriz, a muller d'o rei. O medico d'a reina tractaba de reumatismo a lo rei Matías enverenando-lo con plomo, d'esta traza o rei Matías morió lentament, de saturnismo, enantes de plegar a la edat de 50 anyatas.

Matías fue educato en italiano. Dimpués de descubrir as ideyas d'o Renaiximiento empentó a influencia cultural italiana en Hongría. Buda, Esztergom, Székesfehérvár y Visegrád estioron ciudaz que se beneficioron d'a estabilidat d'un sistema de salut publica y educación, y tamién d'un sistema churidico baixo o reinau de Matías Corvín. Estió un reconoixito y cheneroso mecenas d'artistas italianos como Galeotto Marcio y d'Europa occidental, que estioron estreitament ligatos a la cort suya. A suya biblioteca, a Biblioteca Corviniana, yera a mayor colección europea de cronicas historicas y treballos filosoficos y cientificos en o sieglo XV, con mes de 5.000 eixemplars, podendo-se valorar cadagún mes de 1000 florins d'oro.

O suyo reinau ye considerato como un d'os mes gloriosos capítols d'a historia d'Hongría, marcato por as campanyas militars victoriosas d'o suyo temito Fejete sereg u "exercito negro". Hongría conoixió en ixas envueltas de Matías Corvín a suya mayor extensión, (con una muga ueste dende o sudueste d'Alemanya dica Dalmacia y una muga este dende Polonia dica l'actual Bulgaria). Matías dirichió chuntos os reinos de Moravia, Silesia, Lusacia como unión personal (os tres en 1468/1469/1479-1490) y la baixa Austria (1477/1485-1491). Parlaba hongaro, rumano, italiano, croata, latín, y mes tarde alemán, checo, eslovaco, asinas como atras luengas eslavas. O rei Matías ye remembrato encara huei, en muitos relatos y cancions populars, como un gobernant muito intelichent y dreito.

Matías Corvín estió qui ordenó meter en garchola a lo voibot de Vlaquia Vlad Ţepeş cuan li demandó aduya contra os otomans. Manimenos Matías lo aduyó a recuperar o poder en Vlaquia. Esteban o Gran de Moldavia atacó Hongría dimpués de firmar a paz con Polonia, y en una batalla Matías fue ferito por tres sayetas y una lanza.

Matías Corvín ye mencionato como cristianismo rey de Ungria en las "Cronicas de los Chueces de Teruel" en relación a l'anyada chudicial 1480-1481:

...y tambien el cristianismo rey de Ungria con otros capitanes y cavalleros han fecho muchas y diversas destroças en los turcos.