Malus

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Este articlo tracta sobre a especie d'árbol dita manzanera. Pa atros emplegos se veiga Manzanera (desambigación).
Malus
Florada primeral de Malus domestica, a manzanera domestica.
Denominacions populars
Manzaneras, mazaneras, pomeras
Clasificación cientifica
Eukaryota
Plantae
Magnoliophyta
Magnoliopsida
Rosales
Rosaceae
Maloideae
Malus
Descripción
Malus
Mill., 1754

Malus ye un chenero d'árbols y arbustos caducifolios d'a familia Rosaceae, en a subfamilia Maloideae, conoixius popularment como manzaneras u mazaneras. O chenero contiene cualques especies que se cautiva ta la obtención de a suya fruita, a manzana.

O chenero conta con especies autoctonas en as zonas fridas d'Europa, Asia y Nordamerica, que producen hibridos con cualque facilidat. A especie mas conoixida d'o chenero ye Malus domestica, a manzanera domestica, que en a suya forma actual tiene acervo chenetico de Malus sieversii (Asia central), Malus baccata (Siberia) y Malus sylvestris (Europa), de forma que no s'ha puesto establir a suya procedencia cheografica orichinal. Manimenos, bel autor sinyala a M. sieversii como l'antipasada mas probable d'as manzaneras de cultura.

Descripción[editar | modificar o codigo]

As especies de Malus son arbustos u árbols menudos, no guaire alters, que nomás en os eixemplars viellos arriban a fer 6 u 7 metros d'altaria. Con frecuencia se fan con l'aspecto d'arbustos, pus gosan dar muitos verdugos dende a base, que en as manzaneras domesticas se saca ta amillorar o creiximiento d'o tranco principal.

A crosta ye lisa, de color escura. As follas son simples, con peciolo y ovaladas, en cualques casos lobuladas, y tienen a ladera aserrada. A sobén son pilosas, de tacto suau, con a reversa tomentosa, de color blanquinyosa por a firme presencia de tomento.

As flors son simples, pentameras, con 5 sepalos y 5 petalos de forma arronchadeta, blancos u rosaus. Os estambres bailan d'entre una quincena y una cincuentena, en numero multiplo de 5 (tot en a flor ye pentamero), y son luengos y con l'antera de color amariella viva.

A manzana, a fruita d'a manzanera, ye un pseudofruito de tipo pomo. Se forma por o creiximiento y maduración d'o receptaclo a on que se sustenta os verticilos florals mientres a flor ye flor, tot rodeyando l'ovario infero cuan s'ha fecundau, y que se cierra por a part apical con os 5 sepalos que forman o caliz floral, que ye persistent en o fruito, y que cualsiquiera puet observar como a roseta pentamera vestichial que queda en o "cul" (o extrimo oposau a'l rabet) de a manzana madura.

Fitonimia[editar | modificar o codigo]

En Aragón, se conoix a istes árbols mayoritariament por o fitonimo de «manzaneras», voz con a cual se les designa en aragonés y tamién en o castellano d'Aragón, que en tiene un fuerte substrato. Manzanera dimana de «manzana», y o nombre d'ista fruita viene d'o latín <(MALA) MATTIANA[1], que designa a una variedat concreta d'ista fruita, conoixida en cheneral como <MALA, caso declinativo de <MALU(S).

O termin manzana pareix que ye una evolución de «mazana» (<MATTIANA), una forma antiga que no s'ha documentau en l'aragonés vivo sique en a fabla d'as vals d'Echo[2] y d'Ansó[2], en a parte nord-occidental de a Chacetania. Manzana, por contra, s'ha documentau extensament en aragonés en a resta de a cheografía. Os derivaus de <MATTIANA son comuns en tot o grupo evolutivo d'as luengas iberorromanicas, en contraposición con as derivadas de <POMMU que s'ha preferiu en os grupos occitanorromanico (catalán y occitano) y galorromanico (francés). Tanto «manzana» como «mazana» existiban mesmo en castellano antigo[1].

A sola excepción lexica a isto, en o dominio de l'aragonés, ye a forma benasquesa «poma»[3] (lat. <POMMA), y a consecuent forma «pomera»[4] ta referir-se a l'árbol que da las ditas «pomas». Se tracta, pues, d'una forma local no cheneralizable a tot l'aragonés y que no queda guaire claro, conoixendo as particularidaz de o dialecto d'a val de Benás, si no ye un catalanismo lexico.

Imáchens[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (es) Voz «Manzana» en a edición en linia de o Diccionario de la Real Academia Española; consultau o 2 de mayo de 2012
  2. 2,0 2,1 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-8986-235-7
  3. (es) Varios, Dicsionari de Patués de l'Asosiasión Cultural Guayente; Espublicato por o Servicio de Patrimonio Etnológico, Lingüístico y Musical d'a Diputación General de Aragón (2003). Consultau o 2 de mayo de 2012.
  4. (es) BALLARÍN CORNEL, Ángel, Diccionario del benasqués; Zaragoza, 1978. Consultable en linia a traviés de (an)(es)(en) Diccionario del benasqués. Consultau o 2 de mayo de 2012.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]