Diferencia entre revisiones de «Vocal final atona»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
m Bot: Arreglos menores y otros
Jpbot (descutir | contrebucions)
replaced: meyev → mediev (3)
Linia 35: Linia 35:


=== O final ===
=== O final ===
En [[aragonés meyeval]] se podeba perder dezaga de -c- u dezaga de -ll-:
En [[aragonés medieval]] se podeba perder dezaga de -c- u dezaga de -ll-:
*''[[Luzeni|Lucernic]]'', ''[[Lumpiac]]'', ''[[Pin Sec]]''.
*''[[Luzeni|Lucernic]]'', ''[[Lumpiac]]'', ''[[Pin Sec]]''.
*''Castiel'' < ''Castiello''.
*''Castiel'' < ''Castiello''.
Linia 68: Linia 68:
*Dezaga -SP-: ''[[bispe]]''.
*Dezaga -SP-: ''[[bispe]]''.


En a [[Edat Meya]], en [[Zaragoza]] alternaban ''sepulcro'' con ''sepulcre''. En [[aragonés meyeval]] alternaba ''[[vidre]]'' con atras solucions, entre ellas o problable [[occitanismo (lingüistica)|occitanismo]] ''[[veire]]''. En [[belsetán]] bi n'ha més casos: ''aladre'', ''vocable'', y en [[Puertolas]] y [[Valle de Vio]] ''quatre'', ''[[quatrefuellas]]'', en [[chistabín]] ''nuble''. En [[aragonés centro-oriental]] tenemos o quantitativo coloquial ''ni un sacre''.
En a [[Edat Meya]], en [[Zaragoza]] alternaban ''sepulcro'' con ''sepulcre''. En [[aragonés medieval]] alternaba ''[[vidre]]'' con atras solucions, entre ellas o problable [[occitanismo (lingüistica)|occitanismo]] ''[[veire]]''. En [[belsetán]] bi n'ha més casos: ''aladre'', ''vocable'', y en [[Puertolas]] y [[Valle de Vio]] ''quatre'', ''[[quatrefuellas]]'', en [[chistabín]] ''nuble''. En [[aragonés centro-oriental]] tenemos o quantitativo coloquial ''ni un sacre''.


En [[aragonés meyeval]] se perdeba a -e final en os [[adverbios de modo en l'aragonés|adverbio]]s en -MENTE, que yeran cultismos (''dreitament'', ''tutament''). Huei os pocos que en quedan en aragonés charrato (''tasament'', ''malament''), encara amuestran esta perduga de consonant final. En [[aragonés benasqués]] son més freqüents y presentan a mesma terminación.
En [[aragonés medieval]] se perdeba a -e final en os [[adverbios de modo en l'aragonés|adverbio]]s en -MENTE, que yeran cultismos (''dreitament'', ''tutament''). Huei os pocos que en quedan en aragonés charrato (''tasament'', ''malament''), encara amuestran esta perduga de consonant final. En [[aragonés benasqués]] son més freqüents y presentan a mesma terminación.


O [[romance navarro]] teneba entre uno d'os suyos caracters tipicos que os [[adverbio]]s en -ment manteneban a -e final porque i heba una -r epentica (''-mentre''), formando un grupo -TR- implosivo: ''dreitamentre''.
O [[romance navarro]] teneba entre uno d'os suyos caracters tipicos que os [[adverbio]]s en -ment manteneban a -e final porque i heba una -r epentica (''-mentre''), formando un grupo -TR- implosivo: ''dreitamentre''.

Versión d'o 07:37 23 feb 2014

A vocal final atona ye una vocal que en la evolución dende o latín ta las luengas romances puet tener un resultato diferent dependendo d'as circustancias.

Gosa dicir-se que as luengas galo-romanicas sufren apocope perdendo a -e y -o finals protorromances que derivan d'as vocals presents en los acusativos latins -E(M) e U(M), y que las luengas ibero-romanicas las alzan.

Vocals finals en galaicoportugués

En galaicoportugués as vocals finals -e, -o se conservan: Forte, Ollo.

Vocals finals en asturleyonés

Ta más detalles, veyer l'articlo Fonetica de l'asturleyonésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En asturleyonés as vocals finals no nomás se conservan sino que tienen una evolución regresiva, zarrando-sen y devenindo -i e -u, pareixendo-se a la radiz de en latín: Fuerti, Güeyu, derivatos d'as radices de FORTIS y OCULUS a traviés d'os acusativos FORTEM y OCULUM.

Vocals finals en as parlas mozarabes

Se i conoixen casos de conservación de -o final y casos de perduga en os parlas mozarabes, més que més en sufixos de gran emplego. S'ha dito que en os casos de perduga bi ha una influencia d'a fonetica arabe, que tien tendencia a no tener determinatas vocals finals y rematar parabras en consonant (Çait, Al Qait, Xarq, ecetra..).

S'ha dito tamién que as rematanzas -uel y -iel, prou estendillatas por a Peninsula Iberica y n'espezial en Aragón, son mozarabes. Esto ye discutible car como dimpués s'esplicará, l'aragonés d'a Val de l'Ebro teneba muita tendencia a perder a -o final y car en l'Alto Aragón huei se quaternan toponimos u parabras como Castiel, Esquiruel y Pedruel.

Por o que fa a lo mozarabe levantín, se conoixen toponimos con -o final: Montichelvo, Campello, Foyos, pero tamién casos de perduga en sufixos de muito uso (Bunyol). N'este zaguer caso ye dificil deseparar lo que ye propio d'o mozarabe y lo que poderba estar una tendencia fonetica d'o romanz d'os conqueridors catalans y aragoneses modificando a trascripción de toponimos mozarabes.

Vocals finals en castellán

Encara que o castellán se prene como eixemplo d'ibero-romanz, n'esto no ha seguito historicament a mesma evolución que o Galaicoportugués, Asturleyonés y parlas mozarabes. Os lingüístas tradicionals dicen que por o camín de Sant Chaime plegoron influencias ultrapirenencas que facioron que i hese una tendencia a perder as -e, -o finals. Estos lingüístas tradicionals no han considerato que o castellán d'o norte yera en contacto con o navarro-aragonés a traviés d'ixe camín y a traviés d'a via natural constituita por l'Ebro, y que ixo ha puesto estar una influencia important n'este sentito.

Toledo yera un lugar on o castellán heba sustituito a una parla mozarabe y no yera tan influenciato por l'occitán y o navarro-aragonés; se desvinió que o castellán de Toledo lo prenesen como modelo, fendo que l'apocope extrema retaculase. Como herencio d'esta apocope bi ha parabras con -e final, que derivan de parabras que en castellán orichinal teneban -o final, en especial os sustantivos relacionatos con verbos (cante, corte, cuelgue, ecetra...), asinas como muitos toponimos con -e final actual.

E final en adaptacions d'estrancherismos

En castellán se d'adaptan muitas parabras francesas metendo-lis una -e: restaurante.

Os catalanismos tamién pueden adaptar-sen con -e final, como se bei en juguete, que provién de joguet.

Una d'as formas como o castellán ha asimilato os toponimos aragoneses y apellitos con fonetica diferent ha estato con a vocal de refirme -e, que ocupa un vueito que deixó a -o final a desapareixer: Cuarte, Buste, Benasque, Ejulve, Pinseque, Lumpiaque. Tamién lo ha feito en os casos de terminacions en -et, deminutivas u no (Cadrete, Caudete, Oliete, Navarrete).

Tamién os arabismos rematatos en -if, -eit/-ait, -it s'han adaptato con -e final como alcaide, matarife, Generalife, u los toponimos arabes Calaceite, Beceite, Vinaceite presos a traviés d'o catalán u l'aragonés.

Vocals finals en navarro-aragonés

Si existió una tendencia a perder a -o y -e finals en aragonés arcaico preliterario ye bellacosa que encara ye polemica. O feito ye que se cheneralizó en os tiempos de repoblacions occitanas y se daba en bells casos que huei no veyemos en as parlas vivas de l'Alto Aragón.

O final

En aragonés medieval se podeba perder dezaga de -c- u dezaga de -ll-:

Tamién se daba a soben dezaga -r en os sufixos d'oficio, feito que coincide con l'actual benasqués:

  • Forner, Carceller, Fuster, Diner.

En o libro El Aragonés: identidad y problemática de una lengua comentan que en as parlas vivas altoaragoneses a -o final se pierde en muitas ocasions, especialment dezaga -n, -l, y -z:

A perduga dezaga -ll- en l'Alto Aragón ya no ye tan comuna como enantes en a Val de l'Ebro, encara que la podemos trobar en bells toponimos como Castiel de Boltanya.

Estas parabras s'emplegan en aragonés común, y a más muitas d'ellas s'han documentato en a Ribera Baixa de l'Ebro u Baixo Aragón, u en o lexico u en a toponimia: carnuz, cochín.

A parla aragonesa que millor alza a perduga de O dezaga -n ye o belsetán (como indica o mesmo chentilicio). S'ha visto bells casos de -o final recomposata en un proceso paralelo a la castellanización. Asinas por eixemplo se siente molín desapareixendo a costa de molino en o Viello Sobrarbe. En a Baixa Ribagorza a -o final en mano tamién pareixe recomposata.

E final

A -e final se perdeba en casos que huei ya no se conoixen en as parlas vivas on esta tendencia existe, como fuert, huest, part, muert.

As vals més alteras d'o sector centro-oriental on se charra l'aragonés centro-oriental no presentan una tendencia tan fuerte a perder a -e final como la que i heba en o Prepireneu u Semontán, y por eixemplo se conserva a -e final en Valle (Vallivió, Sobrarbe y las Valles, ra quiesta valle de Tena) y en Vallivió se diz puande y fuande en cuenta de puent y fuent.

En aragonés cheneral bi ha muitas parabras que se consideraba que siempre han tenito -e final, como rete, parete, sete, parabras que s'emplegan en aragonés común y muitas d'ellas documentatas en as provincias de Zaragoza y Teruel, y doncas, habrían estato d'emplego cheneralizato. Manimenos agora se contempla a posibilidat que tiengan una -e final analochica con a forma castellanizata d'o diminutivo -et (como en mocete en cuenta de mocet).

E final dimpués de grupos consonanticos implosivos

Bells grupos implosivos requieren a presencia d'una vocal, encara que esta s'haiga puesto perder, ye o caso de -br-, -pl- y -cr-. En aragonés s'ha considerato a vegatas que a presencia d'esta vocal ye un occitanismo, pero bi ha autors que consideran que ye un feito autoctono. Eixemplos d'esto en aragonés común son:

En a Edat Meya, en Zaragoza alternaban sepulcro con sepulcre. En aragonés medieval alternaba vidre con atras solucions, entre ellas o problable occitanismo veire. En belsetán bi n'ha més casos: aladre, vocable, y en Puertolas y Valle de Vio quatre, quatrefuellas, en chistabín nuble. En aragonés centro-oriental tenemos o quantitativo coloquial ni un sacre.

En aragonés medieval se perdeba a -e final en os adverbios en -MENTE, que yeran cultismos (dreitament, tutament). Huei os pocos que en quedan en aragonés charrato (tasament, malament), encara amuestran esta perduga de consonant final. En aragonés benasqués son més freqüents y presentan a mesma terminación.

O romance navarro teneba entre uno d'os suyos caracters tipicos que os adverbios en -ment manteneban a -e final porque i heba una -r epentica (-mentre), formando un grupo -TR- implosivo: dreitamentre.

Como en a repoblación d'a Comunidat de Teruel, i habió navarros, este caracter lo podemos trobar tamién en los textos escritos en l'aragonés d'as comunidatz aragonesas, por eixemplo en o Fuero de Teruel (aplegadamientre).

Vocals finals en catalán

O catalán pierde as -e y -o finals de traza cheneral (fort, ull), anque dezaga os grupos implosivos presenta -e (aladre, sepulcre, sucre, pebre).

En rosellonés y mallorquín se desvién que muitas parabras que rematan en -ia pierden a -a final y d'esta traza història se pronuncia [is'tori], ràbia ye ['rabi] y gràcia ['grasi].

En muitos parlas valencianas, o sufixo -er ye castellanizato como -ero (cartero, faixero), y esto tamién se troba en bellas parabras en a Francha d'Aragón.

Vocals finals en a muga lingüistica con l'aragonés

Una d'as diferencias entre as parlas d'a ribera de l'Esera y as parlas d'a ribera d'o Noguera Ribagorzana ye que en as primeras, consideratas aragoneses, predomina a conservación d'a -o final (filo, fillo, buxo) y en as segundas, catalans, predomina a suya perduga (fil, fill, boix).

Manimenos este criterio no ye util pa trazar a muga exacta entre catalán y aragonés por bellas razons:

  • En a Val d'o Isabana bi ha una zona on s'ha visto que a -o final ye recomposata en una parla de base catalana.
  • Porque en a Baxa Ribagorza a man d'A Litera en un mesma parla local coexiste a perduga u conservación de -o final, seguntes a parabra y sin de regle fixo.
  • En l'Esera os casos de perduga de -o final aumentan asinas como puyamos t'a parte alta d'a val y os casos de conservación aumentan asinas como baixamos.
    • En benasqués bi ha muitos casos de perduga, uns comuns en aragonés (man) y atros que no son propios de l'aragonés pero si d'o catalán: rastoll, cllau, hibert, caliu, ou, foc.
    • L'aragonés meyorribagorzán de Campo, considerato por totz aragonés y no tan castellanizato como o baixorribagorzano, presenta muitos casos de perduga de -o final que no son comuns en aragonés: sort, corp, traball, any, fet.

Vocals finals en occitán

L'occitán, como o catalán, pierde as -e y -o finals de traza cheneral (fòrt/hòrt,[1] uèlh, vent, sang, ròc), anque dezaga os grupos consonanticos complexos presenta -e (negre, sepulcre, sucre, pebre, sègle, optimisme).

  • O grupo [jr] implica -ire [jre] en cheneral (paire, fraire, maire, Pèire), pero implica -ir, prenunciato [j], en os dialectos gascón y lemosín (pair, hrair/frair, mair, Pèir).
  • A rr larga conoix solucions variables: -rre en cheneral, -rro u -r en bells casos (fèrre/fèr/hèr, marre/marro, sufixo aumentativo -arro/-òrro tipico d'a zona pirenenca).

Como en catalán, -iu(m) > -io finals d'o latín evolucionan en -i, òli: secretari, meritòri, Jòrgi/Jòrdi.

Bellas formas provenients d'o castellán u d'o italián conoixen a -o final prenunciata [u]: gitano (castellanismo), numèro (italianismo).

A influencia d'o francés escrito impone muitas -e finals que son mutas en francés pero que se prenuncian artificialment en occitán a causa d'o feito que o francés ye un modelo de prestichio lingüistico. A norma occitana no admite ixe fenomeno artificial y restaura as formas chenuinas sin -e. En occitán normativo y chenuino dicen dialòg, fenomèn, politic. En occitán afranzesato dicen dialògue*, fenomène*, politique* con -e prenunciatas. En francés dicen dialogue, phénomène, politique pero con -e mutas.

Vocals finals en rumán

O rumán presenta una gran tendencia a perder a -o final, y quan esta no se pierde se zarra en -u como en asturleyonés u en os castellanismos que i ha en catalán oriental.

Manimenos a -e final se mantién perén.

Referencias

  • Anchel Conte et al. "EL ARAGONÉS: IDENTIDAD Y PROBLEMATICA DE UNA LENGUA". Librería General (1982).
  • Rafael Lapesa. "Historia de la Lengua Española". Editorial Gredos (1981).

Notas

  1. O paso de f a h africata ye tipico d'o gascón.