Torla

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]

Torla
Lugar d'Aragón
A ilesia de Torla, con o pui d'o Mondarruego en dezaga.
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca  • Municipio	Lugar  Aragón  Uesca Sobrarbe Torla-Ordesa
Partiu chudicial	Boltanya
Población  • Total	213 hab. (2014)
Altaria  • Meyana	1.032 m.
Distancia  • 100 km  • 44 km  • 26 km	enta Uesca enta L'Aínsa enta Biescas
Codigo postal	22376
Chentilicio	torlés/a
Parroquial  • Diocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Chaca Biescas O Salvador
Ríos	Río Ara
Coordenadas	42°37’40’’N 0° 6’39’’U
Torla Torla en Aragón

Ista fuella ye escrita en alto sobrarbés.

Torla ye una localidat d'o municipio de Torla-Ordesa, municipio que dica noviembre de 2014 yera homonimo a ista localidat que ostenta a capitalidat d'o mesmo.

Cheografía

Torla ye una villa en l'alto d'a cuenca de l'Ara, a man d'a boca d'a Valle d'Ordesa. Se troba en a valle glacial d'o río Ara, dimpués d'a confluencia d'as valles de Buixaruelo (a mas alta compleguera de l'Ara) y d'Ordesa (a valle de l'Arazas). Se crei que a luenga orichinal d'o glaciar heba plegato ta Asín de Broto, con cuasi 30 km de longaria.

Historia

O Sagrau Corazón en a portalada d'a Ilesia de Torla.

O suyo nombre s'atribui a una derivación d'a parola Torre, fendo referencia a la torre defensora que bi heba en o lugar ta esfender-lo debant d'as incursions de partis de Gascunya a traviés d'o Pireneu. Ixa torre estió devantada en tiempos d'o rei Chuan II d'Aragón, d'o siaglo quincén. A fortificación se piensa que fincaba en a lenera a on huei se troba a ilesia, por alto d'o tonel que atraviesa la carretera que enfila ta Ordesa. Os espiertos consideran que os orichens d'os primers poblamientos a Torla s'han de mirar antes d'a Edat Meya, podendo-se trobar mesmo en epoca tardorromana.

A historia de Torla, como nuclio mas important d'a valle de Broto, ha estau de siempre marcata por a suya condición de localidat buegant. Amaneix citau como a camín de paixerías en o siaglo trecén, como a buega explicita (referenciau a tal en o 1443) u mientres os numbrosos conflictos que concaroron as poblacions d'a valle de Broto contra d'a vecina valle de Barecha, perteneixent d'o condau de Bigorra.

A ilesia de Torla ye devantada en l'alto d'as brozas d'o viello castiello d'a localidat.

En l'estiu d'o 1319, Torla sofrió una gran enrestida d'os vezins gascons dimpués d'a cual s'amillororon as suyas edificacions defensoras. Diz que d'ixa epoca ye la dita Cripta de Sant Chorche, huei chirata entre las ruinas d'o castiello. De razzias, saqueyos y enfrontinamientos en i habió mientres tot o siaglo quincén, encara que no heba d'estar dica o mes grau de toz éls, en o 1512, cuan os torleses habioron de demandar aduya ta devantar a mas gran parte d'o castiello y las esfensas que encara huei se pueden veyer-be por as suyas carreras. En ixe ataque, mientres os franceses se'n retiraban enta a suya tiarra, os torleses paroron a suya trampiella, con a que ganoron a fama de valor y posiblement tamién o titol de villa, y los enrestioron en o camín de L'escalar (debaixo de Buixaruelo, en a Collata de l'Acorriador) a on que matoron dos d'os capitans, y en capturoron dos d'as banderas que estioron en exhibición en a ilesia d'o lugar por a-saber-los tiempos. Os cuerpos d'os dos capitans estioren recullidos y enterrecaus en a ilesia de Sant Salvador a on que encara huei se troban.

As fortificazions se devantoron a lo largo d'o siaglo XVI, segurament entre os anyos 1525 y 1550. Anque Torla estió amurallata de tot, huei només se'n ha conservau parte d'o suyo castiello (actualment, o museu arqueolochico), a torre de Casa Mesonero a on que debió d'estar a dita Puerta de Francia y las trazas d'as torres y puertas en Casa Ballarín y Casa Ruba. Conservó dica 1925 l'atra torre de grans dimensions en o barrio de Santa Lucia que ya no existe.

O siaglo deciseteno sindembargo estió d'una gran esplendor ta la villa, una epoca en a la frachil pero duradera paz con Barecha, en unión con a fita de pelaires y lo comercio, rematoron por enriquir a os grans nombres d'a villa, y devantando las mas beroyas d'as casas suyas que dica hue mos n'han plegato: Casa Viu, Casa Ruba, Casa Oliván, Casa Café, Casa Sastre, Casa Pintato, Casa Colosca, Casa Tapia. Son d'ixe siaglo de prosperidat as enamplacions d'a ilesia de Sant Salvador, conoixida dica o siaglo quincén como de Sant Pietro, que estió concluita ta 1679 y en a que se i metioron retablos, ornatos, un organo y sillería, totas ixas cosas que estioron, no obstante, perditas mientres o desastre d'a Guerra Civil.

Una chaminera troncoconica rehabilitata. Torla ye un eixemplo de lugar montanyés a on que la fusión de tot l'antigo y las nuevas cosas se fa mes patent.

Tamién bi habió en a villa de Torla un monasterio propio, dito de Sant Basilio, que por a suya falta de riqueza, desapareixió absorbito y compradas as suyas pertenencias por Casa Lardiés, a cual se diz dende alavez y por a suya adquisición casa Fraile. D'ixe monasterio nomás s'ha conservau una viella imachen d'a virchen con o ninón.

No obstante, o decisieteno sieglo dixó paso ta tiempos prou mas dificils: con o XVIII emprenzipió la Guerra de Succesión a on que Torla prenió parte por o bando d'os Austrias y chunto con Broto s'aganoron a fama os suyos habitants d'esfensors furos d'os suyos fueros y privilechios mesmo dicha sitiar a borbonica ciudat de Chaca. Pero en octubre de 1706 un exercito baixo d'o mando d'o marqués de Saluzzo plegó a chusmeter o concello d'a valle y bombardeyó o castiello de Torla que cremó remanindo con a suya actual fisionomía. mientres a Guerra de Convención (1792-1795) y a Guerra d'a Independencia o castiello consta que no se podió emplegar, anque de luent s'emplegó ta acubillar companyías de l'exercito regular u guerrilleros, os cuals no podioren fer cosa ta privar a dentrata d'os franceses en a villa y d'o suyo saqueyo lo 20 de setiembre de 1809. O zaguer reto que habioron de superar os torleses estió la nuastra Guerra Civil, que no nomás remató con parte d'a escasa población d'o municipio, sino que tamién en cremó buena parte d'a esplendor antiga d'a villa. A beroyura que tien hue s'ha aconseguiu con a posterior restauración.

Una gambadeta por as suyas carreras permite d'adintrar-se en o medievo. Cal destacar a ilesia de Sant Salvador y os suyos retablos recuperatos de lugars abandonatos d'a redolada, o castiello-museu arqueolochico con especial mención a las pinturas medievals d'a Cripta de Sant Chorche, a Plaza Mayor d'a villa d'o treceno siaglo, as casonas d'os siaglos XIII-XVIII y os suyos escudos infanzons, espantabruixas, inscripcions, finestras cheminadas, tot ye deleite ta os vesitants y os amants d'o buen arte. O municipio de Torla se compone tamién d'altros tres lugars: Fraixén, Viú de Linars y Linars de Broto.

Bergotés ye lo nombre d'a parla propia d'a Vall'i Broto. En a imachen, anvista de Broto dende o camín de Torla.

Luengas y parlas

Ta más detalles, veyer l'articlo Aragonés bergotésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En Torla se documentó de buena traza la existencia de la luenga aragonesa dica la decada d'os 30 d'o siaglo XX. Sindembargo diz que con a Guerra Civil se'n pierde l'emplego, quedando-be només repuis en o vocabulario común. Saroïhandy en citaba fabladors en tota la Vall'i Broto en encetar-se lo siaglo XX, no obstante, 30 anyadas dimpués, en o 1935 amaneix en a villa de Torla como a luenga d'uso de només dos personas grans d'o lugar. Dimpués d'a guerra no s'ha tornau a documentar a parla bergotesa en as capezanas de municipio, y nomás en quedan bels charradors en os lugarons d'alto.

Molimentos

A Ilesia d'o Salvador de Torla ye una ilesia adedicada a lo Salvador, que ye la ilesia parroquial d'o lugar. Ye d'orichen romanico y esviellada en estilo neoclasico.

Fiastas

• 17 de chinero, Romería fendo honor ta Sant Antón.
• En febrero, o cabo de semana d'antis d'o miercoles de cenisa, o popular carnaval d'a villa.
• 8 de mayo, chunto con os habitants de Fraixén, romería enta la ermita de Sant Miguel.
• O segundo domingo de chunio, fiasta menor fendo honor ta Santa Helena, patrona d'a villa. Chunto con os habitants de Broto se fa una romería ta la ermita de Santa Helena.
• 12 d'octubre, Fiasta Mayor fendo honor t'a Virchen d'o Pilar. Ta ista festividat os mozos d'o lugar se meten vestuaches tradicionals y executan tres dances populars tipicos d'a localidat: o Palotiau que representa la luita ta controlar es praus d'a montanya, en o cual cada mozo preba de crebar o palo d'o suyo oponent; a ixota, singular de Torla que no se pareix guaire a la ixota aragonesa, que representa las reunions de pastors en a montanya; y lo Repatán, que no ye si que una preba de fuerza y resistencia ta danzaires y espectadors, porque cuan o Mayoral (o mes experimentato d'os pastors) aleria os altros danzaires ta que escorreixcan o bestiar, iste no ye altra cosa que lo poblico, o cual encorren per as carreras d'o lugar dica que fan una pausa en Casa Carnota. Dimpués d'ixa pausa, o Mayoral mete a prebar a fuerza d'o Repatán que no ye altro que lo mas choven d'os pastors (danzaires) y lo fa pretar a correr mas rapido encara, con tot o "remate" d'espectadors. O Repatán gosa a estar o mas esperau d'os dances de Torla.
• 13 d'aviento, fiasta d'hibierno fendo honor ta Santa Lucia.

O Carnaval

Se veiga l'articlo prencipal: Carnaval de Torla.

Os carnavals de Torla estioron prohibius mientres tot o Franquismo. Cal decir que dica os anyos 90 no s'heba feito mas dende a Guerra Civil.

O Carnaval de Torla ranca con a baixada d'o Carnaval, un diaple furo y burxador, que baixa d'a montanya encorrito por o Tenidor, o cazataire que l'ha capturau por alto y lo baixa ta la villa ta amostrar-lo y fer-se d'alabar por os vecinos. O tenidor lo fa pasar casa por casa an que brincan y cantan y fan borina, y se fan fartos de vin, tortetas y crespillos que son tan tipicos d'a fiasta torlesa. A fin d'a fiasta la marca o chudicio contra d'o Carnaval, que rematan considerando-lo o culpable de mas que toz os perchudicios escaicius en a villa mientres tota l'anyada, d'un brazo crebato enta os matrimonios de poco negocio que s'haigan fetos. O chudicio se fa de tot en luenga aragonesa, y en transcorrer, o Carnaval s'esfiende dicindo una man de comentarios graciosos que fan redir-se-ne a toz os presents. En rematar, o Carnaval se condena a muerte.

Romerías

Torla ye uno d'os puestos con mas tradición de fer romerías de tot o Pireneu. Cuasi totas as suyas romerías rematan repartindo torta bendecida, a cual d'acuerdo con a tradición proporciona la cualidat que s'atorga a lo santo d'a fiesta. As romerías son una d'as tradicions de Torla mas conservadas porque, d'as cuatro romerías anyals que se bi feban d'antis mas, encara se'n fa tres, y encara prou que ye plausible de vesitar as cuatro ermitas en piet y perfectament conservadas.

O 8 de mayo se fa una puyada enta Sant Miguel, o lugar que quedó deshabitau en 1740, y d'o cual nomás nos ha quedato la ilesia suya, de 1620. En chinero, se fa la mesma cosa ta Sant Antón y se le pide por o bestiar. En o mes de mayo se puya enta a ermita de Santa Helena, patrona de Torla, a cual no ye que una pardina que heba cubillau os remates y encara maquis dimpués d'a Guerra Civil. A zaguera d'as ermitas de Torla ye Santa Ana, que fue alzata por a familia Viu ta protecher una d'as suyas fincas de mas valor en o 1606, anque la romería que bi plegaba se deixó de fer cuan o turismo deixó a las chents d'o lugar sin tiampo ta fer-la, en o mes de chunio.

Se veiga tamién

• Lista de municipios de Uesca
• Carnaval de Torla
• Valle de Broto
• Parque Nacional d'Ordesa y d'as Tres Serols

Vinclos externos

• Estatisticas de Torla en o portal AragonEsAsí.com
• (es) Pachina de l'Achuntamiento de Torla
• (es) Información de servicios en Torla; LosPirineos.info
• (es) Información cheneral de Torla
• (es) O municipio de Torla en o portal CaiAragón.com