Parlas ribagorzanas

De Biquipedia

   Aragonés de transición a o catalán

   Parlas de dificil clasificación

   Catalán de transición a l'aragonés

As parlas ribagorzanas son un conchunto de dialectos de Ribagorza, d'os que os mas occidentals se clasifican hue en día como dialectos de l'aragonés y os mas orientals como dialectos d'o catalán; existindo tamién una zona central con dialectos mas dificils de clasificar en un u un atro grupo. Istos dialectos forman por tanto parti d'o contino dialectal romance d'Europa sudoccidental. Amás cal parar cuenta en que os dialectos d'a vall de Benás presentan diferencias importants con atros dialectos aragoneses y catalans, por lo que bel filologo local ha proposau clasificar-los como una luenga diferent tanto de l'aragonés como d'o catalán, manimenos istos rasgos diferencials son compartius por atras parlas de transición dica a comarca de Litera.

O condau de Ribagorza en a Edat Meya se estendillaba dende as poblacions de Benás y Aneto dica a muga sud de l'actual comarca de Litera y tenendo por muga occidental l'antiguo condau de Sobrarbe y oriental o condau de Pallars y a zona baixa d'o río Noguera Ribagorzana a on prencipia a cequia de Pinyana en a provincia de Leida. En o sieglo XVI a capital d'o condau yera en Benavarri y o condau perteneixió dende tiempos medievales a los duques de Villafermosa y por herencio o zaguer conte de Ribagorza estió o rei Felipe I.

Extensión cheografica[editar | modificar o codigo]

Os dialectos que en un momento u atro s'han denominau ribagorzano se charran en as comarcas de:

As ciudaz y villas mas importants d'ista zona son Graus, Tamarit de Litera, Benavarri, Pont de Suert y Benás.

Actualment as parlas ribagorzanas se subdividirían en:

O ribagorzano se tracta dende un punto d'anvista cheografico d'una parla de transición adintro de l'aragonés pero con influyencia d'o catalán. A muga entre toz dos se troba en o río Isabana, continando a o sud con l'Esera.

Historia d'o concepto[editar | modificar o codigo]

O primero que parló d'a denominación de dialectos de transición pa istas parlas estió Joaquín Costa en un articlo publicau en o "Buletín d'a Institución Libre d'Ensenyanza" arredol de 1876, a on, en o suyo ensayo, esfensa o caracter hibrido de bellas luengas, ya que participan de rasgos de dos luengas vecinas, en iste caso de l'aragonés antigo y d'o catalán medieval. Posteriorment Ramón Menéndez Pidal sinyaló o caracter de luengas de transición y Alonso Zamora Vicente popularizó a denominación d'as ditas parlas de transición pa os enclaus lingüisticos que se situan entre l'aragonés y o catalán medievals y pa las que se situan entre as ditas parlas asturleyonesas y o galaicoportugués.

Situación adintro d'o catalán y l'aragonés[editar | modificar o codigo]

Isoglosas d'o catalán ribagorzano. En amariello una posible muga lingüistica entre aragonés y catalán

Bels filologos, dimpués d'as polemicas historicas entre Antoni Maria Alcover y Pompeu Fabra sobre a luenga catalana, consideran a la parti oriental, enclavada en parti d'o territorio de l'antigo condau de Ribagorza, como un dialecto derivau d'o catalán, a o que denominan catalán ribagorzano u ribagorzano catalán, ye decir l'aria que presenta sistema vocalico de siet vocals y un sistema consonantico en o que as parellas de fonemas xordos y sonoros d'epoca medieval y renaixentista han converchiu en fonemas xordos y se caracterizan por a palatalización africada en palabras derivadas d'o latín como "gentem", "juvenem", "junctum" que se prenuncian con o soniu d'a "che" de l'idioma aragonés y d'o castellano, decindo "chen", "chove", "chunto". As opinions son tan oposadas y irreconciliables que, en a-saber-las ocasions en cuentas d'usar argumentos filolochicos se recurre a elementos extralingüisticos que s'han divulgau plausiblement en cuantos medios.

A parla de Graus y as d'atras localidaz que presentan un sistema vocalico de cinco vocals y un sistema consonantico pareixiu a o de l'idioma aragonés consolidau mientres o sieglo XVI, con a presencia d'o fonema prepalatal fricativo xordo (en documentos antigos escrito con o grafema "x"), de l'africada prepalatal xorda (escrita con os grafemas "j" y "g") y a interdental fricativa xorda (escrita en documentos antigos con os grafemas "z" debant d'as vocals "a", "o" y "u", y con "c" debant d'as vocals "e" y "i"), perteneixen a o ribagorzano occidental, a o que actualment se denomina aragonés ribagorzano u ribagorzano aragonés.

A parla d'a población de Benás y de bels lugars bogatizos forma un subdialecto muit particular dito benasqués. Puet estar considerau como variedat de l'aragonés altorribagorzano u d'o catalán nordoccidental, estando por lo cheneral clasificau como luenga de transición entre catalán y aragonés.

Pa la división entre o ribagorzano occidental y o ribagorzano oriental cuasi toz os lingüistas tienen en cuenta o mapa d'isoglosas que dibuixó Ramón Menéndez Pidal en 1916 en a Revista de Filolochia Espanyola y o mapa d'o "Manual de dialectolochia espanyola" (1967) dibuixau por Alonso Zamora Vicente. Tanto o ribagorzano oriental como l'occidental tienen tanto lexico en común como lexico diverchent. En toz dos se da l'uso de la preposición enta, igual que en atros dialectos de l'aragonés. Son chenerals en toz dos ribagorzanos as formas en -eba pa os imperfectos d'indicativo, teneba / teniba,sabeba u feba, como en aragonés; por "tenia", "sabia" u "feia", tipicas d'o catalán.

Caracteristicas[editar | modificar o codigo]

As caracteristicas lingüisticas mas sinyaleras d'istas parlas son as sigüients:

  • Palatalización de <l> en os grupos <bl>, <gl>, <cl>, <fl>, <pl> y <rl>, por eixemplo en pllou ['pʎɔw], cllau ['kʎáw], fllor [fʎo], una caracteristica propia d'istos dialectos, en cheneral, no compartida con o catalán ni l'aragonés. En un documento d'o sieglo XIII, perteneixient a la Colección d'o Monesterio de Casbas (Plana de Uesca), transcrito por Antonio Ubieto Arteta se troban grafías con o grupo pll. Rasgos que apuntan a o feito de que a palatalización podeba estar compartida por a luenga aragonesa medieval. En o castellano con repuis d'aragonés de Gúdar os parlants dicen "cinglos" a os estratos d'as montanyas, una evolución semiculta de "cingulum", que podría haber pasau o primer paso d'a palatalización d'iste grupo romance. En ribagorzano actual se siente encara cancingllos [`kanθíngʎus], con o significau de pieza de fusta que sirve pa estretir a cinglla [θíngʎa].
  • O ribagorzano actual se caracteriza por o mantenimiento d'o diftongo ei, chenerau en a evolución d'o grupo CT latino en palabras como FACTU. L'aragonés ofreixe as formas feito y feto, o ribagorzano as formas feit, feito y feto; o catalán moderno a forma "fet". En catalán antigo y en catalán occidental se documenta a forma "feit" (u "feyt").
  • Apocope cheneralizau de vocals finals latinas no accentuadas similar a la documentada en a luenga d'o Poema de Mio Cid y que ye rasgo d'a luenga catalana, lo que orichina a-saber-los plurals en -z, que tienen o suyo origen en a neutralización d'as palatoalveolars en posición final. O grupo t+s ha dau en as parlas que participan d'os rasgos d'o ribagorzano oriental una evolución parellana a la castellana y aragonesa d'o sieglo XVI, muit frecuent tamién en as segundas personas d'o plural d'a conchugación d'a-saber-los verbos. En o ribagorzano oriental d'o sieglo XV o plural d'a palabra font se formaba con o morfema <s>, dando o grupo TS evolucionó a "z" interdental en bella zonas. O mesmo succede en o singular chiquet que o suyo plural ye chiquez, pasando por un estadio "TS". O plural chiquetes ye mas recient a on a o singular s'adhibe o sufixo "-es".

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]