Frisón occidental

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Frisón occidental Westerlauwersk Frysk
Variedaz d'o frisón
Frisón occidental
Localización cheografica
Estau	{{{estau}}}
País	{{{país}}}
Rechión	{{{rechión}}}
Parlau en	Frisia, Groningen
Lugars principals	Frisia, provincia de Groningen y Flevoland
Estatus
Atras denominacions	Frisio occidental
Charradors	360.000–700.000
Oficial en	Frisia
Reconoixiu en	{{{reconoixiu}}}
Regulau por	Fryske Akademy
Vitalidat	Alta
Escritors principals
Rasgos dialectals
Clasificación lingüistica
Indoeuropea Chermanica Chermanica occidental Anglo-frisón Frisón Occidental
Codigos
ISO 639-1	fy
ISO 639-2	fry
ISO 639-3	fry
SIL	fri

O frisón occidental u frisio occidental (en frisón Westerlauwersk Frysk) ye a variedat de l'idioma frisón parlada en a provincia de Frisia en o norte d'os Países Baixos.

Ye o nombre con o que ye conoixida ista luenga fuera d'os Países Baixos, ta distinguir-la d'o frisón oriental y d'o frisón septentrional, parlaus en Alemanya, manimenos en os Países Baixos se conoixe simplament como frisón. Ye a variedat con mas parladors d'as tres.

Fablants

A mayoría de parlants de frisón occidental se troban en a provincia de Frisia a o norte d'os Países Baixos. Frisia tien 643.000 habitants (2005), d'os que un 94% entienden o frisón, un 74% lo parlan, un 75% pueen leyer-lo y un 27% escribir-lo.^[1]

Una mica mas d'a metat d'os habitants d'a provincia de Frisia, isto ye un 55% (cuasi 354.000 personas), son parladors nativos de frisón. En a zona centro-oriental de l'aria de distribución d'a luenga, os fablants de frisón salen d'as mugas d'a provincia, con entre 4.000 y 6.000 d'éls residents en a provincia de Groningen, en o trianglo formau por as localidaz de Marum (en frisón Mearum), De Wilp (De Wylp) y Opende (De Grinzer Pein).^[2]

Amás, muitos frisons habioron de marchar d'a suya provincia enta atras partis mas ricas d'os Países Baixos en os anyos 1960. Asinas, ye posible que mas de 150.000 fablants de frisón vivan actualment en atras provincias neerlandesas, mas que mas en l'aglomeración urbana de l'ueste y en as vecinas Groningen y Flevoland.

D'atra man, bi ha una diaspora frisona difuera d'as mugas neerlandesas, estando en termins relativos a provincia con mayor numero d'emigrants entre todas as provincias neerlandesas en o periodo entre a Segunda Guerra Mundial y a decada de 1970. As mayors concentracions de fablants de frisón difuera d'os Países Baixos se troban en Canadá, os Estaus Unius, Australia y Nueva Zelanda.

Tamién cal destacar que antiparti d'a chent que en charra como primera luenga, ye bels 120.000 personas que tienen en Frisia a o frisón como segunda luenga.^[3]

Estatus

En 1951 activistas en favor d'o frisón protestorion contra a exclusividat d'uso d'o neerlandés en os tribunals, causando disturbios en Ljouwert.^[4] Como resultau se creyó un comité ta estudiar a situación legal d'a luenga que recomendó a suya categorización como luenga minoritaria.

Dende l'anyo 1956 o frisón occidental tien estatus de luenga oficial en igualdat de condicions con o neerlandés en a provincia de Frisia. Ye emplegau en muitos hambitos d'a sociedat frisona, entre éls a educación, as leis y l'administración. En 2010 bels seisanta maquinas expendederas de tiquets de transporte publico en Frisia y Groningen incluyioron o frisón entre os idiomas disponibles.^[5]

Encara que debant d'os tribunals o neerlandés contina estando a luenga emplegada mayoritariament, en a provincia de Frisia, os frisons tienen dreito a prestar declaración en a suya luenga. Amás, tienen dreito a fer o churamento en frisón en cualsiquier tribuna d'os Países Baixos.

A educación primaria en Frisia ye bilingüe dende 1956, lo que significa que o frisón puet estar emplegau como meyo ta l'amostranza. En ixe mesmo anyo o frisón se convirtió en asignatura oficial en as escuelas, habendo estau incorporada como materia extraescolar ya en l'anyo 1937. No estió manimenos dica 1980, cuan o frisón se convirtió en asignatura obligatoria en as escuelas primarias y dica 1993 cuan tenió iste mesmo estatus en a educación segundaria.

En 1997 a provincia de Frisia cambeo oficialment o suyo nombre dende o neerlandés Friesland a o frisón Fryslân. Bi ha amás 6 de 31 municipios (Dantumadiel, Tytsjerksteradiel, Boarnsterhim, Littenseradiel, Wûnseradiel y Ferwerderadiel) que cambeoron os suyos toponimos oficials d'a forma neerlandesa a la frisona.

Os codigos ISO 639 asignaus a o frisón occidental son 'fy' y 'fry' que son os mesmos que se corresponden a las atras variedaz d'a luenga frisona.

Referencias

↑ Provinsje Fryslân (2007), Fluchhifking Fryske Taal.
↑ Gorter, D. L.G. Jansma en G.H. Jelsma (1990), Taal yn it Grinsgebiet. Undersyk nei de taalferhâldings en de taalgrins yn it Westerkertier yn Grinslân. Sosjaal-wittenskiplike rige nummer 10. Akademy-nummer 715. Ljouwert: Fryske Akademy.
↑ Gorter, D. & R.J. Jonkman (1994), Taal yn Fryslân op 'e nij besjoen. Ljouwert: Fryske Akademy.
↑ Geschiedenis van Friesland, 1750–1995, Johan Frieswijk, pachina 327.
↑ (nl) "Ov-chipkaartautomaten ook in het Fries". de Volkskrant. 13 de septiembre de 2010. http://www.volkskrant.nl/binnenland/article1418752.ece/Ov-chipkaartautomaten_ook_in_het_Fries. Retrieved 14 de septiembre de 2010.

Familia chermanica
- Diasistema norrén occidental: Islandés \| Feroés \| Norn \| Noruego (Nynorsk) - Diasistema norrén oriental: Noruego (Bokmål) \| Danés \| Sueco \| Gotlandés - Diasistema occidental anglico: Anglés \| Escocés - Diasistema occidental frisón: Frisón occidental \| Frisón septentrional \| Frisón oriental - Diasistema occidental baixo franco: Afrikaans \| Neerlandés - Diasistema occidental baixo alemán: Baixo alemán - Diasistema occidental alto alemán: Alemán estándard \| Alamanico \| Bavaro \| Limburgués \| Luxemburgués \| Yiddisch - Diasistema oriental: Gotico

Datos: Q27175
Multimedia: West Frisian language / Q27175

[1] Provinsje Fryslân (2007), Fluchhifking Fryske Taal.

[2] Gorter, D. L.G. Jansma en G.H. Jelsma (1990), Taal yn it Grinsgebiet. Undersyk nei de taalferhâldings en de taalgrins yn it Westerkertier yn Grinslân. Sosjaal-wittenskiplike rige nummer 10. Akademy-nummer 715. Ljouwert: Fryske Akademy.

[3] Gorter, D. & R.J. Jonkman (1994), Taal yn Fryslân op 'e nij besjoen. Ljouwert: Fryske Akademy.

[4] Geschiedenis van Friesland, 1750–1995, Johan Frieswijk, pachina 327.

[5] (nl) "Ov-chipkaartautomaten ook in het Fries". de Volkskrant. 13 de septiembre de 2010. http://www.volkskrant.nl/binnenland/article1418752.ece/Ov-chipkaartautomaten_ook_in_het_Fries. Retrieved 14 de septiembre de 2010.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]