Pedrenya

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Este articlo tracta sobre a roca silexitica u pedrenya. Pa la localidat de Cantabria se veiga Pedreña (Cantabria).
Pedrenya de la Muela (Zaragoza)
Pedrenya negra

Una roca silexitica (u, de forma patrimonial, pedrenya[1][2][3]) ye un tipo de roca sedimentaria de composición silicia, (formata principalment por silica, que ye dioxido de silicio) de gran muito fino y d'orichen quimico, bioquimico u biochenico. Tamién son conoixitas comunment por o cultismo sílex en muitos idiomas, en especial en o rechistro culto propio d'os especialistas.

As rocas silexiticas son rocas por un regular escuras, muito duras, con fractura concoidea. Son composadas en a mayor parte d'os casos por variedaz d'o cuarz de grano muito fino y con cantidaz redueitas d'impurezas, (d'astí que tiengan una dureza tan alta). Bels tipos de sílex han recibito denominacions tradicionals "pedrenya" (u flint en a terminolochía anglosaxona) se fa servir como sinonimo de sílex y mes específicament pa os nodulos de sílex presents en as cretas, (que en muitos puestos ye a forma de roca silexitica que se troba mes a sobén). Chaspre ye a denominación d'una variant roya de sílex, que debe a suya color por as impurezas d'hematites ixementatas. O termino porcelanita fa referencia a una roca silicia de grano fino con fratura y textura pareixitas a las d'a porcelana no vidriata.

En o rechistro cheolochico os sílex se presentan de dos formas: interestratificatos u nodulars. Os sílex estratificatos s'asocian a sobén a rocas vulcanicas y planteyan o problema de l'orichen d'a silica, si ye vulcanica u biochenico. Os equivalents actuals de muitas silexitas estratificatas antigas -as d'os radiolarios u diatomeas- cubren extensas superficies en planas ocianicas profundas. Os nodulos de sílex se presentan por un regular en calsineras y menos a sobén en lutitas y evaporitas. En a mayoría d'os casos s'evidencia un orichen diachenetico, por reemplazamiento. Actualment tamién bi ha modelos de deposito directo de silica en lacos.

Variants petrograficas d'a silica[editar | modificar o codigo]

As rocas silicias son feitas por dos minerals sobretot: o cuarz y a cristobalita y/o tridimita, no bien definitas y que constituyen o que petrograficament se conoix como opalo. Encara que a mineralochía d'as rocas silexiticas ye simple, o solo constituyent que ye o cuarz, a organización cristalografica que tien ye a-saber-lo de complexa, d'una forma que se'n puede diferenciar grant numero de formas bien distinguibles en o microscopio petrografico. Estas formas diferents amaneixen en condicions quimicas prou precisas, y tot ixo tien importancia como indicadors.

Se'n puede identificar cinco politipos prencipals:

  • Opalo, a vantiant d'a silica isotropa, con un porcentache d'augua, y que corresponde por un regular con a sola forma de silica de precipitación directa sinsedimentaria. Con difracción de rayos X en podemos diferenciar tres tipos fundamentals:
    • Opalo A, d'orichen biochenico. As clasicas d'os radiolarios (que existen dende o Cambrico dica l'actualidat), as d'algas diatomeas (Triasico-actualidat) y as espiclas d'as esponchas (Cambrico-actualidat) son feitas de silica, pero d'una fase inestable en condicions diacheneticas y que recristaliza en tornando-se las atras fases, por o que a suya abundancia se reduce en formacions antigas, y ye inexistent en as formacions d'o Paleozoico.
    • Opalo C, de precipitación directa de Chels
    • Opalo C-T, a fase de recristalización primerenca de l'opalo primario
  • Calcedonia: ye a variedat fibrosa d'a silica. Ye costituita por fibras de cuarz con largaria que varía dende decenas a cientos de micras. Por un regular se disposan de traza radiata, chenerando estructuras esferuliticas, en falca, ventallo u mamelonars. A mayoría d'a calcedonia ye d'a variant calcedonita, formas minoritarias son a cuarcina u a lutecita.
  • Cuarz microcristalín: ye una variedat d'o cuarz constuita por cristals chicoz, por un cheneral unidimensionals d'unas pocas micras. Corresponde a las primeras fases de recrstalización d'a silica primaria (opalo) u a cimentos precipitatos en condicions de saturación. Por tan chicota mida ye dificil apreciar politos, pero se'n cita dos: cuarz microcristalín alotriomorfo, de cristals equidimensionals, y cuarz microcristalín inequidimensional
  • Cuarz sintaxial:
  • Cuarz megacristalín: cristals de cuarz de gran mida, superior a las 500 micras y con muitas oclusions. Por un regular con buenas morfolochías cristalinas.

Ciclo exocheno d'a silica[editar | modificar o codigo]

A mayor parte d'a silica movilizata en o ciclo exocheno provién de l'alteración de rocas que ya existiban, ígnias u no, y, en menor proporción, por l'aporte directo d'os vulcans y actividaz cheotermicas, circulando en suspensión coloidal u como disolución verdadera. A solubilidat ye en función directa d'a temperatura y cristalinidat d'o material silicio, u independient d'o pH, pa valors d'o mesmo inferiors a 9, puyando muitismo en medios con ph superiors. A presencia en o medio d'eletrolitos u suspensions afecta de manera significativa en a solubilidat, os sers vivos intervienen de traza decisiva en o ciclo d'a silica, fixando-la en as closcaranas por medio de l'actividat vital.

Cuan baixa a solubilidat d'a silica por cambeos de temperatura u pH, actividat biolochica, precipitación directa como cuarz en medios vadosos y indirecta como silicatos sodicos en lacos alcalins, a mes d'a coagulación d'a silica que ye trasportata en forma coloidal, a silica s'adhibe a lo sedimento con diferents formas mineralochicas. En a diachenesi os diferents procesos de deshidratación, cristalización en chels, recristalización y reemplazamiento, etc. alteran a mineralochía d'os dipositos inicials, tot orichinando rocas con una cristalinidat progresivament mes alta en función d'a intensidat d'os procesos diacheneticos.

Silexitas estratificatas[editar | modificar o codigo]

Actualment se produce en a mar l'acumulación de clascas de radiolarios y diatomeas, os primers en as zonas ecuatorials y as segundas en las zonas de latituz mas alteras con auguas fridas. As acumulacions constituyen unicament depositos silexiticos importants por de chos d'a fondura de compensación d'o carbonato u en zonas on escaseyen os organismos calsinosos y aportes terrichenos; en caso contrario as clascas silicias quedan ixemenatas entre os mes abundants sedimentos carbonatatos u terrichenos.

As rocas silexiticas estratificatas se localizan por un regulas en as franchas montanyosas. A estratificación, que ye característica d'estas silexitas, gosa estar d'escala centimetrica, con intercalacions de laminitas milimetricas de lutita. Presentan en ocasions estructuras sedimentarias indicadoras de sedimentación baixo efecto de corrients, pero por un regular apareixen laminatas u masivas. I predominan as clascas de radiolarios, por un regular mal conservatos, apareixendo como moldes enplens por silica y cementatos por cuarz microcristalín. S'asocian a sedimentos clasticos fins u carbonatos, gradando a lutitas u calsineras.

Por analochía con os depositos actuals s'interpretan muitos d'estos depositos como de cuenca marina muit profunda, de chos d'o livel de compensación d'o carbonato; pero tamién ye posible de trobar-ne en medios menos profundos, siempre y cuan no bi haiga aportes sedimentarios de foraminiferos planctonicos.

Belunas d'estas capas silexiticas s'asocian a rocas volcanicas, trobando-sen entre u dencima de pillow-lavas, chunto con livels de lutitas negras u calsineras pelachicas. 1

L'asociación entre as rocas ignias y a pedrenya ha estato enchaquia de muitas discusions sobre l'orichen d'as silexitas. As dos alternativas que se tienen en cuenta son: 1) As pedrenyas son td tot d'orichen organico, independientement de l'actividat ignia; y 2) As pedrenyas son un producto d'o volcanismo submarín, dreitament a traviés d'a precipitación inorganica d'a silica, u indirectament a traviés d'a florata d'o plancton causata por l'actividat volcanica submarina. A distribución homochenia d'os radiolarios, debant a la localizata d'o vulcanismo submarín y l'orichen indudablement organico d'os depositos actuals avalan a primera hipotesi.

A evolución diachenetica d'as silexitas ha puesto estudiar-se en detalle gracias a los sondeyos d'o D.S.D.P. A partir de l'opalo biochenico, denominato como opalo-A, o primer proceso diachenetico que se puet constatar ye a suya transformación en opalo CT, que precipita como cristals follosos aliniatos constituyindo unas estructuras esfericas vueitas ditas lepiesferas. Una diachenesi posterior fa d'o metaestable opalo C-T un mosaico de cuarz micro a mesocristalín, encara que tamién puet formar-se calcedonia. Esta recristalización gosa destruir a estructura de muitas clascas.

O proceso de formación d'as silexitas depende d'as diferencias de solubilidat d'os diferents components d'a silica y d'as condicions quimicas. L'opalo biochenico tien una solubilidat de 120-140 ppm, l'opalo-CT de 25-30 ppm y o cuarz de 6-10 ppm en os rans de pH d'as auguas intersticials marinas. Cuan o metaestable opalo-A se disuelve, a solución queda saturata respecto a l'opalo-CT y a lo cuarz. Precipita en cuenta d'él l'opalo-CT ya que a millor estructura cristalografica d'o cuarz requeriría solucions mes diluítas y precipitación mes lenta; pero cuan puya a temperatura con o enterramiento a tasa de transformación de l'opalo-CT en cuarz puya sustancialment. Este proceso de transformación d'a pedrenya recibe o nombre de proceso de "maduración".

A presencia d'atros components quimicos en o sistema puet potenciar u inhibir a transformación a cuarz, por eixemplo una alcalinidat excesiva u un exceso de impurezas archilencas impiden o desembolique de cuarz.

Silexitas nodulars[editar | modificar o codigo]

Os nodulos de pedrenya se presentan por un regular en as rocas carbonatatas. Gosan estar de midas muito variatas, formas elipsoidals a irregulars, concentrando-sen por un regular en plans determinatos. A vegatas os nodulos pueden establir contactos laterals dica plegar a constituir nivels continos. Se localizan en calsineras dende o Carbonifero dica l'actualidat, tanto de plataforma como pelachicas, asociatas a sobén a evidencias d'actividat organica, bioturbacions u nivels de clascas, arredol d'as que nuclía o cuarz.

L'orichen d'estos nodulos ha estato obchecto de discusión. O punto de vista mes antigo proposaba que una precipitación directa d'a silica a partir de l'augua d'a mar, pa formar bambollas de chel de silica en o fondón, que dimpués enduriban a nodulos silexititos. Os noculos silexiticos d'as calsineras contienen, manimenos, muitas evidencias que demuestran un reemplazamiento y, doncas, orichen diachenetico (ye muito frecuent en l'interior d'o nodulo que queden preservatos grans calsinosos orichinals -ooides, fósils- o estructuras sedimentarias).

Os procesos diacheneticos que se producen en los nodulos silexiticos son similars a los d'as pedrenyas estratificatas. A silica biochenetica ixemenata en o sedimento se disuelve como opalo-CT en o punto de creiximiento d'o nodulo. Os poros emplens en a primera etapa por lepisferas de opalo-CT, proseguindo o proceso con o reemplazamiento d'os fragmentos organicos carbonatatos y d'a matriz por opalo-CT. A maduración de l'opalo-CT a microcuarz y calcedonia se produce dende o centro d'o nodulo dica a periferia en una etapa posterior con soterramiento mes gran. A vegatas se puet constatar que o microcuarz reemplaza dreitament a lo carbonato y que a calcedonia y macrocuarz son fundamentalment emplén de poros.

Tamién se pueden formar nódulos silexiticos por reemplazamiento d'evaporitas. A forma mineralochico-morfolochica caracteristica d'este proceso ye a variedat fibrosa luengo-lento (cuarcina o lutecita).

Silexitas continentals[editar | modificar o codigo]

En lacos y cuerpos efimers d'augua se pueden formar sedimenos silicios biochenicos u inorganicos. Os biochenicos por un regular son depositos de diatomitas en lacos d'altas latituz.

A precipitación inorganica d'a silica puet producir-se cuan bi ha grans fluctuacions en o pH d'as auguas. O cuarz, poco soluble en a mes gran part d'as aguas naturals, incrementa drasticament a suya solubilidat pa un pH superior a 9. En lacos efimers d'Australia (districto Coorong), se dan estacionalment valuras de pH superiors a 10, por l'actividat fotosintetica d'o fitoplancton. N'estas condicions o cuarz detritico y os minerals archilosos son parcialment disueltos saturando-se o laco en silica. A evaporación d'as auguas d'o laco y un descenso d'o pH produce a precipitación en laco d'opalo C, que dimpués matura pa convertir-se en pedrenya. O chacimiento de Los Pedrenyals (Zaila, Almochuel, Binaceit) tien orichen evaporitico.

En lacos d'Africa Oriental s'ha descrito atro proceso inorganico; son lacos muito alcalins, con una cantidat de carbonato sodico, a los que va a parar l'augua de lixiviación de rocas volcanicas, plegando a saturacions de silica excepcionalment altas (dica 2500 ppm), descensos bruscos de pH por aportes repentins d'auguas dulzas provocan a precipitación d'a silica como magadiita, un silicato sodico hidratato metaestable, que en poco tiempo se transforma en pedrenya.

A pedrenya tamién se forma en suelos (silcretas), por un regular en climas aridos y semiaridos, encara que tamién pueden formar-se en climas humidos, a partir d'auguas alcalinas con un pH superior a 9. As silcretas consisten por un regular en un mosaico de microcuarz que cementa grans d'arena u sedimentos mes fins; en os vueitos puede formar-se megacuarz y calcedonia.

Usos prencipals[editar | modificar o codigo]

S'emplegaba en a Prehistoria ta fer ferramientas de piedra domesticas, de treballo u como a armas. Tamién se feba servir por a capacidat de creyar purnas cuan s'estrega con atras piedras d'igual u de mayor dureza. Dica fa poco tiempo a pedrenya se feba servir pa fer trillos.

Tamién bi ha rocas silexiticas que tienen uso ornamental como piedras semipreciosas.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Gerónimo Borao y Clemente: Diccionario de voces aragonesas, precedido de una introducción filológico-histórica, 1859, ISBN 84-9761-673-1, p.283
  2. (an) Silbia Garcés Lardiés,Francho Rodés Orquín:Un borguil de parolas.Bocabulario dialeutal escolar, Gubierno d'Aragón, 2006, ISBN 84-689-7358-0, p.40
  3. (es) Fernando Romanos Hernando: Aragonés ribagorzano d’Estadilla dende a obra de Cleto Torrodellas y Pablo Recio, p.38

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]