Val d'Arán

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Val d'Arán Vath d'Aran Vall d'Aran
Comarca d'Occitania
Capital  •Municipios	Vielha 9
Entidat  •Estau  •País  •Comunidat  •Provincia	Comarca Espanya  Occitania  Catalunya Leida
Superficie  •Total	633,60 km²
Población  •Total  •Densidat	(2019) 10 175 hab. 15,77 hab./km²
Chentilicio	Aranés/a u araneso/a
Mapa de situación en Catalunya
www.aran.org

A val d'Arán (en occitán aranés vath d'Aran, en occitán val d'Aran, en catalán vall d'Aran) ye una val pirenenca y una comarca semiautonoma occitana y administrativament perteneixient a Catalunya situada en a provincia de Leida. Arán ye una palabra d'orichen basco que significa "val" ("haran"), asinas que Val d'Arán puet ser un pleonasmo que significás val de la val.

A suya capital ye Vielha, y lo chentilicio d'es suyos pobladors ye aranés u aranesa.

Cheneralidaz

A val d'Arán ye la unica val d'es Pireneus espanyols que s'esaugua enta la man atlantica. S'estendilla fendo una parzana d'arredol d'es 620 km², con a muga nortenca con Francia (departamento de l'Alta Garona), a meridional con l'Alta Ribagorza y lo Pallars Sobirán, en o sud-ueste con a Ribagorza d'Aragón (municipios de Montanui y Benás).

O río principal d'a val, a Garona, trescruza la val d'alto d'o plan de Beret dic'a suya boca a l'Atlantico (a par de Bordeus). Ixa orientación cheografica, per a suya embocadura natural enta las tierras d'Occitania, que ligatas con a manca de buenas comunicacions con es territorios peninsulars de Catalunya y Aragón, en han fetas manifiestas diferencias con a resta d'as comarcas catalanas, tanto fisica como culturalment. A diferencia mes esclatera se fa manifiesta en que la val tienga como a propia una luenga diferent d'a resta d'es territorios, l'occitán, que diz que n'han dito siempre aranés en a val. A población recensada ye de 10 175 habitants, y la suya economía yera plenament basada en o sector d'es servicios.

Cheografía

A val d'Arán muga con Francia a lo norte y a l'ueste; con Aragón a lo sudueste; con l'Alta Ribagorza a lo sud y con Pallars Sobirán a l'este.

Fa parti d'a Gascunya, rechión d'Occitania. O río Garona naixe en a val d'Arán, bel centenar de metros dillá d'a libradera d'a Noguera Pallaresa, ixaltro río que encieta la baixada per o canto mediterranio.

Organización administrativa

Municipios d'a Val d'Arán

Municipios

As poblacions d'a val son un total de 33 lugars, repartitos d'entre 9 municipios:

Municipio	Habitants (2017)	Municipio	Habitants (2017)
Arres	59	Les	955
Bausen	67	Naut Aran	1.781
Bossòst	1.120	Vielha	5.512
es Bòrdes	252	Vilamòs	151
Canejan	88

Per tot que respecta la suya división administrativa, de l'altra man, a comarca se troba singularment dividita en 6 termins (ditos terçons allá):

• Cuatre Lòcs.
• Lairisa.
• Marcatosa.
• Pujólo.
• Castiero.
• Arties e Garós.

As capiellas d'a val penden d'a diocesi d'a Seu d'Urchel d'o sieglo XVIII dica l'inte; d'antis mes pendeban d'o bispato de Comencha.

Economía

As pistas d'esquí de Baquéira-Beret, principal motor economico d'a val.

A economía tradicional d'a val d'Arán, como en a mas gran parti d'as vals pirenencas, yera basada en o bestiar y as expleitacions forestals. En o sieglo XX, dos factors trascendentals marcoron o devenir-se de l'apuyanza economica d'a val, a construcción d'a carretera d'o tonel de Vielha en es anyos 40, y l'apertura d'as pistas d'esquí de Baquèira-Beret. A combinación d'os dos escaicimientos condicionó que una tierra de pastors y picadors se convertise en o important foco turistico que ye a l'actualidat, y tamién que se producise una rapeda transición dica que se fese una d'as comarcas con a renta per capita mes altera de Catalunya.

Comunicacions

Existen cuatro vías d'acceso enta la val:

• De Pallars per alto d'o Puerto d'a Bonaigua (2072 m) enna carretera C-28 (l'antiga C-142) que pasa per a man d'o complexo de Baquèira.
• de Ribagorza per o Túnel de Vielha (5173 m de lonchitut) enna carretera N-230 que puya de Leida. Dimpués d'atravesar o tonel, a carretera N-230 marcha t'a Vielha, Es Bòrdes, Bossòst y Les, y la muga de Francia enno endreito d'Eth Pont de Rei.

A proximidat ta Francia s'ha traducito tammién en importants influencias como en l'arquitectura. Enna imachen, Bossòst.

• De Francia per o Pont de Rei y seguindo la carretera N-230 que ye cuntinuadora, en territorio espanyol, d'a carretera francesa N-618.
• De Banyeras de Luixón (Francia) per alto d'o Puerto de Portilló, d'a on que la carretera francesa N-125 se conviert enna carretera N-141 espanyola, baixadera enta Bossòst.

Historia

A val ye poblata dend'a prehistoria, como totas as vals pirenencas. A val d'Aran estió adhibita a l'Imperio Romano anque la calendata exacta d'a suya adquisición ye encara huei una incognita. Diz que cuan César encetó a conquiesta d'as Galias, a val mes alta d'a Garona yeba ya incorporada enta l'imperio. O proceso de romanización se fació alavez a traviés d'a via romana que en rancando de Tolosa marchaba ta o Pallars per alto d'a Bonaigua. A importancia d'a romanización se fa patent enna presencia de toponimos como mesmo Vielha (alavez Vetula), y de lapidas y estelas funerarias, y en cayer l'imperio, a val como toz es puestos d'a cuerda pirenenca, se dixoron perder enna suya suerte, sucedindo-se bels sieglos a on que no se'n sabe cosa d'a situación d'a tierra aranesa.

Edat Meya

As primeras recensadas medievals el dixan veyer como a que feba parti d'o Condau de Comenche (Comenge, Comminges), que feba dominio de tota l'Alta Garona. Enno 1175, a val s'enclui enna Corona d'Aragón per o tractau d'Emperanza que sinyó o rei Alifonso II. En 1195 diz que i-heba referencia d'a construcción d'o Hespital de Vielha, que como mutos d'altros pirenencos yera adedicato ta l'auspicio de viachers.

A val cambeó de mans a soben mientres es sieglos XII y XIII, pasando-se'n d'es reis d'Aragón enta es soberans de Bigorra u d'o condau de Comenche. Alifonso I d'Aragón en reconoixió a sobiranía de Céntol de Bigorra en compensación per l'aduya que él le prestó en a reconquiesta contra es musulmans (Céntol y lo suyo chirmán o vizconte de Bearn compartioron o sinyorau d'Uncastiello y d'a mesma Zaragoza, d'entre altros, en 1119). Ixa sección la fació sin de parar garra cuenta que la val yera alavez baixo es dominios d'o primo d'aquels dos, o comte Bernal II de Comenche. Alavez, o comte de Comenche decidió d'atacar y les prenió diversos senyoratos de Bigorra, como Labrust.

Pero II d'Aragón se deixó d'asumir as pretensions d'a val en plegar ta un alcuerdo con Bernal IV de Comenche d'alcuerdo con o cual Bernal se feba esvurciar d'a suya muller María de Montpeller ta que ella s'acomodase con o monarca aragonés. No s'ha tenito garra constancia que es contes de Comenche nunca hesen estau vasallos d'es reis d'Aragón per a val d'Arán, per o cual cal suponer que la suya sobiranía a l'alto d'a val yera de tot plena.

En o 1298, pos d'o convenio d'Argelers, se determinó que la val d'Arán heba de permaneixer temporalment baixo d'a churisdicción d'o reino de Mallorca mientres que las partis que feban baralla no plegasen dica garra alcuerdo respective. Finalment, en 1313 es araneses decidioron de votar popularment a remanencia d'a val en a Corona d'Aragón pos o conte de Comenche heba abandonato plenament as suyas pretensions dinasticas d'a val, d'a mesma vez que o rei Chaime I le daba a la val o conchunto de privilechios conoixitos como a Era Querimònia, a verdadera Carta Magna d'a val d'Arán, que se ratificó per man de toz es reis dica Ferrando II.

En o 1411, o sindico (síndic) d'Arán ufrió d'unir-se libre y pactadament con es condaus catalans, y las Corz de Catalunya en aceptoron l'ofreiximiento.

A val d'Arán tammién estió asolada mientres a Sublevación de Catalunya d'o 1640, en l'anyo 1645, pos heba remaso fidel ent'o rei Felipe IV.

Demografía

Evolución demografica

1497 f 1515 f 1553 f 1717 1787 1857 1877 1887 1900 - - 598 - 5.637 9.908 7.957 7.410 6.389

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1990 6.650 6.608 6.182 4.681 6.555 6.525 5.055 5.923 6.531

1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 6.553 6.975 7.130 7.425 7.779 8.087 8.832 9.554 - 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 - - - - - 9.993 - 9.930 - 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 - - - - - - - - - -

1497-1553: fuegos; 1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito