Participio perfecto en bavaro
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Tiempos verbals en bavaro |
| Modo indicativo |
|
- Formas simplas |
| Modo conchuntivo |
|
- Formas simplas |
| Modo imperativo |
| Impresonals |
|
Infinitivo present |
O participio perfecto en bavaro (Partizip Perfekt) u participio II (Partizip II) ye una d'as formas impersonals de l'idioma bavaro. O participio perfecto se fa servir en bavaro ta a formación d'os tiempos de preterito perfecto y preterito pluscuamperfecto d'indicativo y pasiva.
En a formación d'o participio perfecto en bavaro s'adhibe una g- debant en a mayoría d'os casos, mientres que en atros muitos verbos irregulars nomás bi ha un cambeo vocalico u d'a consonant inicial.
Formación d'o participio perfecto
En a siguient tabla se puet veyer una lista de verbos en bavaro clasificaus por como forman o suyo participio perfecto. Apareixen os participios perfectos d'os verbos y o suyo infinitivo, os equivalents en alemán stándard y as traduccions enta l'aragonés. En verde os participios bavaros irregulars.
| Letra dimpués d'a silaba ge- en alemán | Inicio en bavaro | Participio bavaro | Infinitivo bavaro | Participio alemán | Infinitivo alemán | Participio aragonés | Infinitivo aragonés |
| Vocal | g- | gangld | angln | geangelt | angeln | pescau/ada | pescar |
| gessn | essn | gegessen | essen | minchau/ada | minchar | ||
| godld | odln | geodelt | odeln | femau/ada | femar | ||
| gimbbfd | imbbfn | geimpft | impfen | vacunau/ada | vacunar | ||
| b (p) | - | bunddn | binddn | gebunden | binden | ligau/ada | ligar |
| blåsn | blåsn | geblasen | blasen | bufau/ada | bufar | ||
| bfäffàd | bfäffàn | gepfeffert | pfeffern | pimentau/ada | pimentar | ||
| bliàd | bliàn | geblüht | blühen | floreixiu/da | floreixer | ||
| d (t) | - | drunggà | dringgà | getrunken | trinken | bebiu/da | beber |
| dauffd | dauffà | getauft | taufen | baptizau/ada | baptizar | ||
| deixld | deixln | gedeichselt | deichseln | apanyau/ada | apanyar | ||
| f (v) | g- | gfressn | fressn | gefressen | fressen | devorau/ada | devorar |
| gfåin | gfåin | gefallen | gefallen | feito/a goyo | fer goyo | ||
| gfäid | fäin | gefehlt | fehlen | mancau/ada | mancar | ||
| gfroàn | friàn | gefroren | frieren | chelau/ada | chelar | ||
| g | - | gangà | geh | gegangen | gehen | iu/da | ir |
| geem | geem | gegeben | geben | dau/ada | dar | ||
| goiddn | gäiddn | gegolten | gelten | aplicau/ada | aplicar | ||
| gråm | gråm | gegraben | graben | cavau/ada | cavar | ||
| h | h se torna en k | koiffà | huiffà | geholfen | helfen | aduyau/ada | aduyar |
| keàd | heàn | gehört | hören | sentiu/da | sentir | ||
| kåiddn | håiddn | gehalten | halten | aturau/ada | aturar | ||
| kabd | håm | gehabt | haben | teniu/da | tener | ||
| j | g- | gjodld | jodln | gejodelt | jodeln | cantau/ada | cantar tirolés |
| gjàmmàd | jàmmàn | gejammert | jammern | penau/ada | penar | ||
| gjuchzd | juchzn | gejauchzt | jauchzen | chilau/ada | chilar | ||
| gjågd | jågn | gejagt | jagen | cazau/ada | cazar | ||
| k + vocal | - | kochd | kochà | gekocht | kochen | cueto/a | cocer |
| kàffd | kàffà | gekauft | kaufen | mercau/ada | mercar | ||
| kend | kennà | gekannt | kennen | conoixiu/da | conoixer | ||
| kichàd | kichàn | gekichert | kichern | rediu/da | redir | ||
| k + l, n, r | k se torna en g | glungà | glingà | geklungen | klingen | sonau/ada | sonar |
| gnabbàd | nabbàn | geknappert | knappern | rosigau/ada | rosigar | ||
| grochà | griàng | gekrochen | kriegen | aconseguiu/da | aconseguir | ||
| grachd | grachà | gekracht | krachen | esclatiu/esclatada | esclatar | ||
| l | g- | glesn | lesn | gelesen | lesen | leyiu/da | leyer |
| glàffà/gloffà | laffà | gelaufen | laufen | corriu/da | correr | ||
| glong | liang | gelogen | lügen | mentiu/da | mentir | ||
| glachd | lachà | gelacht | lachen | rediu/da | redir | ||
| m | g- | gmoànd | moànà | gemeint | meinen | pensau/ada | pensar |
| gmischd | mischn | gemischt | mischen | mezclau/ada | mezclar | ||
| gmachd | machà | gemacht | machen | feito/a | fer | ||
| gmåin | måin | gemalt | malen | pintau/ada | pintar | ||
| n | g- | gnàhd | nàhn | genäht | nähen | cosiu/da | coser |
| gnågld | någln | genagelt | nageln | clavau/ada | clavar | ||
| gneißd | neißn | geneißt | neißen | parau/ada | parar cuenta | ||
| gnutzd | nutzn | genützt | nutzen | emplegau/ada | emplegar | ||
| q | - | quoin | qäin | gequollen | quellen | butiu/da | butir |
| qäddschd | qäddschn | gequetscht | quetschen | pretau/ada | pretar | ||
| quiegsd | quieggà | gequiekt | quieken | chilau/ada | chilar | ||
| quengld | quengln | gequengelt | quengeln | ploriconiau/ada | ploriconiar | ||
| r | g- | gràffd | ràffà | gerauft | raufen | barallau/ada | barallar |
| grubbfd | rubbfà | gerupft | rupfen | espullau/ada | espullar | ||
| grauchd | rauchà | geraucht | rauchen | fumau/ada | fumar | ||
| gràdld | ràdln | geradelt | radeln | iu/da | ir en bici | ||
| s (sch, sp, st) | g- | gsungà | singà | gesungen | singen | cantau/ada | cantar |
| gschiàgld | schiagln | geschielt | schielen | siu/da | ser birolo | ||
| gschbuid | schbuin | gespielt | spielen | chugau/ada | chugar | ||
| gschdunggà | schdinggà | gestunken | stinken | pudiu/da | pudir | ||
| w | g- | gwoànd | woànà | geweint | weinen | plorau/ada | plorar |
| gwundàd | wundàn | gewundert | wundern | sosprendiu/da | sosprender-se | ||
| gwedd | weddn | gewettet | wetten | postau/ada | apostar | ||
| gwuisld | wuisln | gewinselt | winseln | chemecau/ada | chemecar | ||
| z | - | zåid | zåin | gezahlt/bezahlt | zahlen/bezahlen | bosau/ada | bosar |
| zong | ziàng | gezogen | ziehen | tirau/ada | tirar | ||
| zoàgd | zoàng | gezeigt | zeigen | amostrau/ada | amostrar | ||
| zeichned | zeichnen | gezeichnet | zeichnen | debuixau/ada | debuixar |
Caracteristicas
- Igual que en alemán, en bavaro desapareixe a partícla "ge-" en a formación d'o participio cuan a primera silaba d'o verbo no ye tonica como en verbinden – verbunden, beschäftigen – beschäftigt, genieren – geniert. A excepción en bavaro ye schududieren (estudiar), ya que a "persona que estudia" se diz Gschdudiàdà.
- Cuan o verbo weàn (en alemán "werden") actua como auxiliar tien a mesma forma que cuan actua como o propio verbo (sin "ge-"), en alemán isto ye diferent. En o siguient eixemplo a primera frase ye una pasiva, con weàn como auxiliar, en a segunda actua con o significau d'o propio verbo:
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| Mia is ebbs gschdoin woàn | Mir ist etwas gestohlen worden | M'han furtau bella cosa |
| I bin koa Bfårra woàn | Ich bin kein Pfarrer geworden | No voi a fer-me mosén |
- En alemán os verbos febles fan o preterito imperfecto rematando en "-te" y o participio en "-t", mientres que os verbos fuertes lo fan respectivament sin "-te" y rematando en "-en". En bavaro tamién se sigue iste regle con os participios (ya que os verbos no tienen forma d'imperfecto), rematando os febles en "-d" y os fuertes en "-n" (u a mesma rematanza d'o infinitivo como "-à" u "-m"), manimenos existen bellas excepcions que cal conoixer (en bels casos existen as dos variants). En a siguient tabla s'amostran as excepcions con os participios fuertes en verde y os febles en narancha:
| Infinitivo bavaro | Participio bavaro | Participio bavaro alternativo | Infinitivo alemán | Participio alemán | Infinitivo aragonés | Participio aragonés |
| ozindn (okendn) | ozundn | ozindd (okendd) | anzünden | angezündet | enchegar | enchegau/da |
| aufheem | aufkebbd | aufkoom | aufheben | aufgehoben | guardar | guardau/da |
| eischoiddn | eigschåiddn | eigschåidd | einschalten | eingeschaltet | enchegar | enchegau/da |
| friàn | gfreàd | gfroàn | frieren | gefroren | chelar | chelau/da |
| baggà (båchà) | baggd (båchd) | baggà (båcha) | backen | gebacken | forniar | forniau/da |
| biddn | bidd | - | bitten | gebeten | demandar | demandau/da |
| fangà | gfangd | gfangà | fangen | gefangen | agafar | agafau/da |
| fiachtn | gfoàchddn | gfiàchdd | fürchten | gefürchtet | temer | temiu/da |
| hengà | kenggd | - | hängen | gehangen | penchar | penchau/da |
| haun | kaud | - | hauen | gehauen | peleyar | peleyau/da |
| leitn | gleidd | - | läuten | geläutet | sonar | sonau/da |
| måin | gmåin | gmåid | malen | gemalt | pintar | pintau |
| scheina | gscheind | gschienà | scheinen | geschienen | brilar | brilau/da |
| schneim | gschniem | gschneibd | schneien | geschneit | nevar | nevau/da |
| sitzn | gsitzd | gsessn | sitzen | gesessen | posar | posau/da |
| winschn | gwunschn | gwinschdd | wünschen | gewünscht | deseyar | deseyau/da |
| scheichà | gschichà | - | scheuen | gescheut | fuyir | fuyiu/da |
| schdroaffà | gschdriffà | gschdroàfd | streifen | gestreift | rozar | rozau/da |
- En a formación d'o preterito perfecto y pluscuamperfecto se fa servir o verbo håm como auxiliar con verbos transitivos u que describen un comportamiento. O verbo auxiliar sei se fa servir con verbos intransitivos que describen un cambeo d'estau u posición:
| Bavaro | Alemán | Aragonés |
| i håb en Stoa gwoafa | ich habe den Stein geworfen | he tirau una piedra |
| i håb gårwadd | ich habe gearbeitet | he treballau |
| i bin gfåin | ich bin gefallen | m'ha feito goyo |
Bi ha manimenos verbos que sinyalan un comportamiento y que tanto en bavaro como en alemán bavaro se conchugan con sei (en alemán sein), mientres que en alemán stándard ye con haben:
| Bavaro | Alemán bavaro | Alemán stándard | Aragonés |
| i bin gsessn | ich bin gesessen | ich habe gesessen | m'he posau |
| i bin gstandn | ich bin gestanden | ich habe gestanden | m'he devantau |
| i bin gleeng | ich bin gelegen | ich habe gelegen | m'he chitau |
Bibliografía
- "Bairische Grammatik". Ludwig Merkle. Hugendubel. Múnich, 1975. ISBN 3-88034-127-3