Sufixo -dero

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sufixo -dero (baixo as formas -adero u -idero)[1] ye un sufixo present en l'aragonés y atras luengas romanicas que deriva d'o sufixo latín -TŌRIU[2] con Yod cuarta de metatesi. Presenta valua indicadora d'obchecto/ferramienta y de locativo. A suya forma feminina ye -adera, -idera. En aragonés benasqués se pronuncia con /ɛ / ubierta[2], en continación territorial con lo mesmo fenomeno en catalán ribagorzano.

Evolución fonetica[editar | modificar o codigo]

O sufixo latín -TŌRIUS, -TŌRIA, -TŌRIUM se feba servir en latín pa derivar adchectivos de pertenencia y posibilidat y substantivos con funcions de locativo y instrumento. Este sufixo evolucionó en cualques luengas iberorromanicas creyando un diftongo por Yod cuarta con metatesi, a l'igual que a palabra CORIUM evolucionó ta cuero[3]:

  • CORIUM > *coiro > cuero.
  • -TŌRIU > -toiro/-doiro > -tuero/-duero.

cualques variants d'astur-leyonés no plegoron a creyar un diftongo por Yod cuarta con metatesi y dió -doriu, -doria. L'asturiano occidental si que creyó diftongos con Yod cuarta con metatesi y quedó en a fase de -doiro dando -doiru, -doira (pasadoira, cobertoira[4]).

As formas acabadas en -tuero con xorda intervocalica son documentadas en a toponimia d'a zona a on que se charra l'aragonés central y en pocos arcaísmos como emprenyatuara[5] (<IMPREGNATORIA).

As formas acabadas en -duero son documentadas en uns pocos casos castellano medieval d'o sieglo XIII (asmaduero, cobdiciaduero, valeduero)[3], que coexistiban con muitas formas en -dero. En portugués se quedó en a forma -douro (lavadouro, sudadouro, valedouro[3]).

Se suposa que o pareixiu con o sufixo -ero (derivau d'o sufixo latín -ARIUS), fació que se desvenís un cambio dende -duero ta -dero[3].

  • -TŌRIU > -toiro/-doiro > -tuero/-duero > -dero.

Bi ha unas cuantas palabras con a terminación -dero como heredero que no corresponden a este sufixo y que presentan o sufixo -ero dezaga d'una radiz con -t- u -d- (en o caso a forma latina ye HEREDITARIUS, derivau d'HEREDITAS)[3].

Valua de ferramienta u utensilio[editar | modificar o codigo]

Valua de locativo[editar | modificar o codigo]

A valua de locativo puede chenerar toponimos. Entre as vals de Tena y Bielsa bi ha toponimos con una forma arcaica con fonetica propia de l'aragonés central: Lo Tenetuero, As Pasatuaras, Tallatuara, Cruzatuara, Santificatuero, Lavatuero, Las Sarratueras, La Fuent d'el Esquiratuer, El Tornatuer[1], Bramatuero, Polituara, ecetra.

Valua de fembra en zelo[editar | modificar o codigo]

O sufixo -idera s'anyade a lo nombre d'o masclo d'a especie pa creyar un adchectivo indicador de fembra en zelo.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010, pp 202-203.
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003, pp 324-325.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 (es) David A. Pharies: Diccionario Etimológico de Los Sufijos Españoles: Y de Otros Elementos Finales Volumen 25 de Biblioteca románica hispánica. Editorial Gredos, S.A., 2002 ISBN 8424923391, 9788424923396., p 166-168.
  4. (es) Rafael Lapesa: El dialecto asturiano occidental en la Edad Media. Universidad de Sevilla, 1998. p 35.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses. (1999), p 226, p 285.
  6. (es) Manuel Alvar López: Repertorio ansotano: encuestas de 1950. Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 22-23, 1978, pachinas 21-50.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]