Idioma chaponés

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Chaponés
日本語
Atras denominacions: {{{atrasdenominacions}}}
Parlau en: Chapón, Corea, Palau, Bolivia, Brasil, Perú, Taiwán, Islas Marshall y Estaus Unius (Hawai, California)
Rechión: {{{territorios}}}
Etnia: Chaponeses
Parladors: 127 millons
Posición: 8 (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica: Luenga aislata
Estatus oficial
Oficial en: Chapón
Angaur
Luenga propia de: Chapón
Reconoixiu en: {{{reconoixiu}}}
Regulau por: Ministerio d'Educación y Cultura de Chapón 文部科学省
Codigos
ISO 639-1 ja
ISO 639-2 jpn
ISO 639-3 {{{iso3}}}
SIL jpn
Extensión d'o Chaponés

Lo chaponés[1] (日本語 Nihongo en chaponés) ye una luenga que parlan mas de 130 millons de personas[2] en Chapón y en comunidaz immigrants chaponesas, especialment de Perú, Brasil, Estaus Unius y en la isla d'Angaur en la República de Palau. Cuasi la totalidat d'os naixius de Chapón la tienen como luenga materna. Encara que la lechislación chaponesa no lo defina pas, ye l'Idioma oficial de facto de Chapón, y ye amostrada en lo sistema educativo baixo la denominación de 国語 (Kokugo, luenga nacional en chaponés).

Lo chaponés ye una luenga aglutinant y con estructura basada en moras. Tien un inventorio fonetico relativament chicot y un sistema d'accento tonal que se da en una parti important d'o lexico. Fa parti d'a familia de luengas chaponicas, que incluye tamién las luengas charratas en la isla d'Okinawa, d'incorporación mas tardana a lo territorio chaponés. Ye de mal clasificar, y encara que bi haiga diferents propuestas de clasificación, garra no'n ye estada acceptada unanimement, y gosa clasificar-se como luenga isolada.[3]

La luenga chaponesa s'escribe con una combinación de tres sistemas de escritura: los caracters chineses ditos kanji (漢字) en chaponés, y dos sistemas silabicos (u moraicos) basatos en los caracters chineses, hiragana (ひらがな o 平仮名) y katakana (カタカナ o 片仮名). L'alfabeto latino, rōmaji (ローマ字) gosa emplegar-se en la senyalización, en la publicidat y en lo logotipo d'as interpresas, encara que bi ha numbrosos sistemas de romanización d'a escritura chaponesa. Los numerals arabicos son emplegaus a ormino, pero tamién s'emplegan prou los numerals chino-chaponeses tradicionals.

Un rasgo caracteristico d'o chaponés ye lo suyo complexo sistema honorifico de cortesia (keigo, 敬語, luenga de respecto) que reflecta a naturaleza d'a sociedat chaponesa, y compta con formas verbals y un vocabulario particular ta indicar l'estatus relativo de l'interlocutor y las personas involucratas en la conversa.

Bi ha encara una luenga de signos chaponesa, 日本語対応手話 (luenga chaponesa de signos, nihongo daiō shuwa en chaponés), que reflecta la gramatica y o lexico d'o chaponés.

Clasificación[editar | modificar o codigo]

Ista pachina ha menester d'una revisión por un corrector ta amillorar a suya ortografía, a suya gramatica u o suyo vocabulario.

O chaponés fa parti de a familia de luengas chaponicas, que incluye tamién as luengas ryukyuenses charratas en a isla d'Okinawa, d'incorporación mas tardana a o territorio chaponés. Fueras de as luengas ryukyuenses, ixas parlatas relacionatas gozan ser tratadas coma dialectos de a misma luenga, por o que por un regular o chaponés ye clasificau coma luenga aislata. Entre as diversas hipotesis existents, as mas acceptadas son a coreana e a altaica.

Hipotesi coreana[editar | modificar o codigo]

Similaridaz entre o coreano e o chaponés estioron notatas por Arai Hakuseki en o 1717,[4] e a ideya de que ambas luengas estarban relacionatas estió proposada en o 1781 por o estudioso chaponés Teikan Fujii.[5][6] A ideya recibió poca atención dica que William George Aston lo tornó a proposar en o 1879. Por un cheneral, linguistas historicos estudiando o chaponés e o coreano tienden a acceptar a relación chenealochica entre ambas, mentres que os linguistas chenerals e historicos de Chapón e Corea continan escepticos por o que fa a cuestión.[6] Alexander Vovin indica que, pese as similaridaz estruturals entre o coreano e o chaponés modernos, estudios indican diferencias mas grans en as suas fases anteriors. Seguntes Vovin, ixo indicarba converchencia linguistica, a cual cosa serba una evidencia de a manca de relación chenealogica entre as luengas.[7]

Hipotesi altaica[editar | modificar o codigo]

A propuesta d'una familia de luengas altaicas que incluyirba sobretot luengas de a Asia central tenió os suyos defensors a o largo d'o tempo. L'aspecto mas polemico de a propuesta ye la inclusión de o chaponés e o coreano, refusata mesmo por os proponents de a familia altaica.[8] O escepticismo por o que fa a relación do chaponés con as luengas altaicas se debe, en parti, a o gran numero d'intentos fracasaus d'establecer relacions chenealogicas entre ixe e outras luengas.[9]

Gramatica[editar | modificar o codigo]

Variedaz[editar | modificar o codigo]

Luenga estándard[editar | modificar o codigo]

A forma estándard de a luenga chaponesa se diz hyōjungo (標準語, luenga estándard), y naixe entre a meitat de a era Meiji y principios de a era Shōwa, basada especialment en o parlache de as clases altas de o districto de Yamanote, Tokio. O hyōjungo ye a luenga que s'amostra en as escuelas, s'emplega en a televisión y en as comunicacións oficials. Dimpués de a fin de a Segunda Guerra Mundial, formalment pasó a preferir-se o termino kyōtsūgo (共通語, luenga común) por a distinción que se fa entre "luenga estándard" y "luenga común" en a lingüistica. Tot y ixo, o termino hyōjungo gosa emplegar-se comument en contraposición a os dialectos (方言, hougen) de cada llugar.

L'impacto de o hyōjungo en a literatura ye evident. Dica principios de o sieglo XX, a luenga literaria (文語, bungo), basada en o parlache de Kyoto, yera a principal forma escrita do chaponés. Sin embargo, gracias a creixent influencia de a luenga coloquial (口語, kōgo) y os esfuerzos por modernizar a luenga dende a fin de a Segunda Guerra Mundial, ista pasó a estar a forma mayoritaria en a escrita, encara que a vegadas se bi emplegue encara bel rasgo o parola de a luenga literaria. Os documents oficials, enantis escritos en chinés clasico, tamién pasoron a estar escritos en ixa variant.

Dialectos[editar | modificar o codigo]

O chaponés ye una luenga de gran variedat dialectal, debiu a o terreno montanyoso y a un luengo isolamento historico tanto interno como externo. Os dialectos (hōgen, 方言) diferen especialment en morfolochia, vocabulario, usache de as particulas y fonolochia. Ta nombrar os dialectos, gosa emplegar-se o nombre de a rechion seguida de o sufixo -ben ( o ), o mas antigament -kotoba (言葉, literalment parola, luenga, parlache). A forma con -namari (訛り) ye peyorativa.

A vitalidat de os dialectos chaponeses ye prou variable. En bellas rechions, os parlaches locals estioron ya cuasi suplantaus de tot por o hyōjungo, restando namás bels rasgos y parolas, o fablants d'edat prou abanzada. Ixo ye resultau de l'agresiva política lingüistica levada a cabo por o gubierno chaponés durante o sieglo XX. Mesuras de "correccion dialectal"[10] y humiliants punicions como o 方言札 (hougen fuda, literalment cartel de dialecto)[11] estioron aplicadas a os alumnos que charraban en dialecto en a escola. Tot y ixo, hue bi ha iniciativas de as autoridaz locals ta salvaguardar-los, pero namás de manera folclórica y pas en a ensenyanza. Actualment, bels libros infantils tamién incorporan bella parolas y rasgos característicos de a luenga de o puesto án tien lugar a historia.

Os parlaches de a illa d'Okinawa, normalment aplegaus baixo a denominación de luengas ryukyuenses (琉球語, ryūkyūgo) son consideratas por a lingüística actual luengas a parti de o chaponés, pese o suyo orichen común, y se troban en periglo d'extinción. A mas charrata d'ellas ye o uchinaaguchi (うちなーぐち, luenga d'Okinawa), luenga de o antico Reino de Ryukyu.

Chaponés oriental[editar | modificar o codigo]

Ista pachina ha menester d'una revisión por un corrector ta amillorar a suya ortografía, a suya gramatica u o suyo vocabulario.
Hokkaidō[editar | modificar o codigo]

O dialecto de Hokkaidō (北海道方言, Hokkaidō hōgen o bien 北海道弁, Hokkaidō-ben) ye un termin paraiguas que abasta os dialectos parlaus ena provincia de Hokkaidō.

Dica o periodo Muromachi, a presencia chaponesa en a isla yera prou redueita, pero a partir de a era Edo, creixió muit rapidament, sobretot en a costa, dando lugar a la formación de parlaches tipo Tōhoku con bella influencia de os parlaches de a rechion de Kinki.

Dende a era Meiji, debiu a la immigración masiva con chent venida de totas as partis de o Chapón, se desembolicó un parlache prou homochenio y relativament amán de a luenga stándard, pero con accento y entonación propias, hue parlau tipicament en as ciudaz de Hokkaidō.

Tot y estar habitants autoctonos de a rechion, a influencia ainu en o parlache de Hokkaidō ye prou insignificant.

Tōhoku[editar | modificar o codigo]

A denominación Tōhoku-ben (東北弁) aplega os dialectos charraus en a rechion nord-este de Chapón.

O suyo rasgo fonetico mas caracteristico ye a neutralización d'as vocals "i" y "u" en as secuencias "shi" y "su", "chi" y "tsu", "ji" y "zu", resultando asinas homofonas parolas como sushi, susu ("follín") y shishi ("lión"). Por ixo son popularment conoixius como Zūzū-ben (ズーズー弁).

Un atro rasgo fonético prou extendiu ye o cambeo d'as consonants oclusivas sordas en oclusivas sonoras (sonorización), y a prenasalización de as oclusivas sonoras. Asinas, a palabra kato ("conello" domesticau) ye pronunciada kado, y a palabra mado ("finestra") ye pronunciada "maⁿdo". En especial con a consonant "k" ocurre un caso de nasalización total. Asinas, ichigo ("fragaria") ye pronunciada [ɨzɨŋo].

Gramaticalment, se puet destacar o uso de a particla de dirección "sa" (さ), equivalent ás particlas "ni" (に) y "e" (へ). Sindembargo, se conservan os demás usos de a particla "ni" d'o chaponés stándard. Ye tipico tamién o emplego de a particla "be" (べ) ta exprisar intención o probabilidat.

Kantō[editar | modificar o codigo]

O dialecto de Kantō (関東方言, Kantō hōgen o bien 関東弁, Kantō-ben) ye o dialecto charrau en a rechion de Kantō, difueras de as islas Izu. Asinas coma o dialecto de Tōhoku, ye caracterizau por o emplego da particla -be o -ppe. O dialecto occidental incluye a parlata de Tokio, aman de a forma estándard do chaponés. Por atra banda, o dialecto oriental forma un contino dialectal con o dialecto de Tōhoku, e bellas vegadas ye classificau aintro lo mesmo.

Tōkai-Tōsan[editar | modificar o codigo]

Os dialectos Tōkai-Tōsan (東海東山方言, Tōkai-Tōsan hōgen) son parlatas de transición entre o chaponés oriental e occidental.

Okinawa[editar | modificar o codigo]

Resultau de a imposición de a luenga chaponesa en a isla d'Okinawa, surche una variedade okinawense (沖縄大和口, uchinaa Yamatu-guchi) influenciata de as luengas ryukyuenses nativas de a rechión. Huei ye a luenga nativa de a mayoria de os okinawenses. Antimás do chaponés, encara se conservan con diferents graus de vitalidat as luengas ryukyuenses.

Chaponés occidental[editar | modificar o codigo]

Hokuriku[editar | modificar o codigo]
Kinki-Kansai[editar | modificar o codigo]
Chūgoku[editar | modificar o codigo]
Umpaku[editar | modificar o codigo]
Shikoku[editar | modificar o codigo]

Kyūshū[editar | modificar o codigo]

Hōnichi[editar | modificar o codigo]
Hichiku[editar | modificar o codigo]
Satsugū[editar | modificar o codigo]

Hachijō[editar | modificar o codigo]

Vocabulario internacional[editar | modificar o codigo]

Bel termin chaponés fue incorporau a o vocabulario d'atras luengas. En bel caso, o suyo significau no siempre corresponde a l'orichinal chaponés.

Termin Parola chaponesa Significau
anime アニメ debuixos chaponeses
manga 漫画 cómics chaponeses
tsunami 津波 maremoto
origami 折り紙 papiroflexia
haiku 俳句 poemas chaponeses
ikebana 生け花 arranchamento floral
karaoke カラオケ cantar con a pista de a canción y a letra impresa
bonsai 盆栽 plantas de mida reducida
harakiri 腹切り suicidio estripando-se
futon 布団 leito chaponés
tatami suelo de as casas chaponesas
judo 柔道 (jūdō) arte marcial chaponesa
karate 空手 arte marcial okinawana
aikido 合気道 (aikidō) arte marcial tradicional chaponesa
kendo 剣道 (kendō) arte marcial chaponesa con espatas de bambú
jujutsu/jiujitsu 柔術 (jūjutsu) arte marcial chaponesa
sumo 相撲 (sumō) esporte chaponés
dan usau en as luengas occidentals t'endicar o nivel d'una arte marcial en que belún se troba (ex.: 1r. dan)
samurai guerrers de l'antigo Chapón
ninja 忍者 militars mercenarios de l'antigo Chapón
kamikaze 神風 ataques suicidas
geisha 芸者 mesacha chaponesa que canta y baila
katana sable chaponés
nunchaku ヌンチャク arma d'artes marcials asiatica
sake 酒 (en chaponés significa "bebida alcoholica");
a bebida chaponesa se diz 日本酒 nihonshu
bebida chaponesa feita de roz
sushi 寿司 minchar con arroz en o vinagre
sashimi 刺身 peix crudo
tenpura 天ぷら (palabra orichinaria de o portugués tempero, "condimento") fritada chaponesa
misoshiru 味噌汁 sopa chaponesa
wasabi わさび condimento chaponés
kimono 着物 vestiu tradicional chaponés

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. "Japanese Language". MIT. http://web.mit.edu/jpnet/articles/JapaneseLanguage.html. Retrieved 2009-05-13. 
  3. Shibatani, Masayoshi. (1990). The languages of Japan. Cambridge: Cambridge University Press. p 94.
  4. Robbeets, Martine Irma (2005). "Is Japanese Related to Korean, Tungusic, Mongolic and Turkic?". Otto Harrassowitz Verlag. p. 25. http://web.mit.edu/jpnet/articles/JapaneseLanguage.html. 
  5. Robbeets, Martine Irma (2005). "Is Japanese Related to Korean, Tungusic, Mongolic and Turkic?". Otto Harrassowitz Verlag. p. 25. 
  6. 6,0 6,1 Vovin, Alexander (2010). "Korea-Japonica: A Re-Evaluation of a Common Genetic Origin". University of Hawaii Press. p. 3. 
  7. Vovin, Alexander (2010). "Korea-Japonica: A Re-Evaluation of a Common Genetic Origin". University of Hawaii Press. p. 6. 
  8. Robbeets, Martine Irma (2005). "Is Japanese Related to Korean, Tungusic, Mongolic and Turkic?". Otto Harrassowitz Verlag. p. 18. http://web.mit.edu/jpnet/articles/JapaneseLanguage.html. 
  9. Robbeets, Martine Irma (2005). "Is Japanese Related to Korean, Tungusic, Mongolic and Turkic?". Otto Harrassowitz Verlag. p. 20. http://web.mit.edu/jpnet/articles/JapaneseLanguage.html. 
  10. 伊沢 修二 (1909)『視話応用 東北発音矯正法』(楽石社)。
  11. 仲宗根 政善 (1995)『琉球語の美しさ』(ロマン書房)の序では、1907年生まれの著者が、沖縄の小学校時代に経験した方言札について「あの不快を、私は忘れることができない」と記している。
Wikipedia
Wikipedia
Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en chaponés.