Canal de Berdún

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo ye sobre una depresión pirenenca. No entivocar-se con o municipio d'a Canal de Berdún.

Canal de Berdún
Canal de Berdún
Administración
Estau
País	Aragón Navarra
Comarca	Chacetania Sangüesa
Provincias	Uesca, Navarra y Zaragoza
'
Cabecera	{{{cabecera}}}
Capital	Berdún
Localidaz	{{{localidatz}}}
Chentilicio	{{{chentilicio}}}
Cheolochía
Acceso
Ríos	Río Aragón
Largaria
Orientación	Norte-Sud
Cheolochía
Tipo
Macizo	Depresión meya intrapirenenca
Mapa

A canal de Berdún^[1] ye una depresión cheografica situada en a comarca d'a Chacetania, en Aragón. Ista depresión s'extendilla dende Chaca dica Yesa (Navarra) y ye recorrida por o río Aragón que ye entibau en l'entibo de Yesa que inunda 2400 hectarias d'a mesma.

Ista depresión lonchitudinal situada en o Prepireneu ye amugada por as Sierras interiors, a o norte as de Leire y Orba, y por as Sierras exteriors a o sud, Penya Uruel y Sant Chuan d'a Penya. Mantiene una altaria que varia entre os 600 y los 750 metros. Históricament ha estau una important vía de comunicación entre as vals pirenencas. Por ella pasa a branca orichinal d'a rota francesa d'o Camín de Sant Chaime, a que viene d'o puerto de Somport.

O feito d'estar una rota natural important ha chenerau un relevant patrimonio molimental entre o que cal destacar dos centros relichiosos importants, os dos panteons reyales. Istos son o monesterio de Sant Chuan d'a Penya, panteón reyal d'os reis d'Aragón, y o monesterio de Sant Salvador de Leire, panteón reyal d'os reis d'o reino de Pamplona, anterior a o reino de Navarra.

Comunicacions

O territorio d'a canal ye trescruzau por dos carreteras prencipals: a carretera nacional N-240 que une Pamplona con Chaca y l'A-132 que va desde Puent d'a Reina de Chaca dica Uesca pasando por Bailo. L'A-1601 enlaza con Sos d'o Rei Catolico y l'A-134, que por Sigüés comunica a val navarra de Roncal. En Santa Cilia bi ha un aerodromo.

Municipios y lugars

En os terrenos d'a canal de Berdún se troban cuatre municipios que conforman a mancomunidat d'a Canal de Berdún. Istos municipios engloban cuantos lugars cadagún d'éls. Istos son:

Municipio de Bailo, que agrupa a os lugars de Bailo, Arrés, Alastuei, Arbués y Larués
Municipio d'a Canal de Berdún, que agrupa a os lugars de Berdún, Biniés, Martés, Maixons y Villa-reyal d'a Canal.
Municipio de Puent d'a Reina de Chaca, que agrupa a os lugars de Xabierregai, Puente d'a Reina y Santa Engracia.
Municipio de Santa Cilia, que agrupa a os lugars de Santa Cilia y Somanés.
Municipio de Santa Cruz d'as Serors, que agrupa a os lugars de Santa Cruz d'as Serors y Binacua.

Bi ha atros municipios que no fan parti d'a mancomunidat pero que tamién s'asientan en terrenos d'a Canal, como o navarro de Yesa, a on s'ubica a entibadera de l'entibo d'o mesmo nombre, y os zaragozanos de Mianos, Sigüés y Artieda.

Riqueza natural y molimental

A variedat d'ecosistemas que existen en tierras d'a canal de Berdún dan una gran riqueza ornitolochica. Pendendo de l'altura se da una vechetación diferent, asinas en as altas vals d'o Pireneu a población vechetal ye tipicament mediterrania con a-saber-las selvas de carrascas y caixigos, mientres que en as sierras exteriors bi ha pinars y buixos y en a planicie que forma a parte baixa d'a canal se da o cautivo de cerials. No cal fer de lau a importancia d'a masa acuatica de l'entibo de Yesa, dito "a mar d'os Pireneus". Istos diferents ecosistemas son fuent d'una rica biodiversidat.

A riqueza ornitolochica estió a base pa a creyación d'una ZEPA en l'anyo 2001 por a importancia d'a mesma. S'han i trobau, nomás entre as aus de garrapinya, trencauesos, milanetas, azors, voletas, , ciquilins, vueitres, bubons y cuantas clases d'alicas. Cal destacar a importancia d'a zona en a emigración d'aus.

O romanico ye o estilo arquitectonico mas relevant d'istas tierras, ya que son recorridas en toda a suya largaria por o historico Camín de Sant Chaime francés. En castiellos, ermitas y puents se pueden trobar restas d'iste estilo de construcción. Destacan con nombre propio o monesterio de Sant Chuan d'a Penya y o de Leire, os dos choyas d'o romanico. Tamién cal nombrar as ilesias de Santa María y Sant Crapasio de Santa Cruz d'as Serors; bi ha muitas chicotas ermitas romanicas por toz os lugars d'a canal.

En atros estilos son a ilesia de Santa Olaria en Berdún y a de Martés que son goticas, as iglesias de Santa Engracia, Biniés y Larués barrocas y o retablo renaixentista de Santa Cilia.