Republica d'as Dos Nacions

De Biquipedia
(Reendrezau dende Republica d'as Dos Nazions)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Republica d'as Dos Nacions
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Abiejų tautų respublika
Рэч Паспаліта
Річ Посполита
1569 — 1795


Bandera Escudo d'armas
Situación de Republica d'as Dos Nacions
Situación de Republica d'as Dos Nacions
Capital Cracovia dende 1596, Varsovia (compartita con Grodno dende 1673)
Idioma oficial
 • Atros idiomas
Latín, polaco, lituano
Rutén, belarruso
Gubierno Monarquía
 • Unión de Lublin 1 de chulio de 1569
 • 3ª Partición 24 d'octubre de 1795
Superficie
 • 1618

990 000 km²
Población
• 1618 est.
     Densidat

10500000 hab.
10,6 hab/km²

A Republica d'as Dos Nacions (en polaco Rzeczpospolita Obojga Narodów, en lituano Abiejų tautų respublika, en belarruso Рэч Паспаліта, en ucrainés Річ Посполита y en latín Regnum Serenissimum Poloniae) estió una republica aristocratica federal formata en 1569 por o Reino de Polonia y o Gran Ducau de Lituania, y duró dica as reparticions de Polonia en 1795.

A Unión de Lublin[editar | modificar o codigo]

Estandarte d'a Republica (Chorąży Wielki Koronny), Sebastián Sobieski, en o desfile d'a voda d'o rei Sechismundo III, obra d'un anonimo (c. 1605)
A Unión de Lublin en 1569 por Jan Matejko.

Sechismundo-Augusto estió o zaguer d'os Jogaila. En o suyo mandato o contexto cheopolitico d'a Unión Polaco-Lituana yera mes perigloso y caleba reforzar o estato. En 1566 se creya a dieta de Lituania a imachen y semellanza d'as institucions polacas. Tres anyatas mes tarde, as dos dietas se reunen en Lublin pa acordar un nuevo dispositivo. A nobleza de Lituania meridional (a zona poblata por rutens) crebaba negociacions con a nobleza d'o norte de Lituania y demandaba a unión con a dieta polaca, feito que obtienen, y dimpués tamién fan os mainates d'o norte de Lituania. D'esta traza en 1569 se firma a Unión de Lublin, que estableix una unión pa cutio con una sola corona, un sobirán esleito en común, conservando cadagún d'os dos estatos leis, tribunals, trasoro, exercito, dignatarios, ecetra...pero os ciudadans de cada Estato tienen dreitos en l'atro. En 1596 Varsovia se converte en a sola capital d'o conchunto, substituyindo a Cracovia y Vilna.

En ixos tiempos a reforma luterana s'estendillaba a escape entre as minorías alemanas y en bels medios polacos. Dimpués d'o luteranismo s'estendillaba o calvinismo, plegando a tener como seguidors a un sector d'a nobleza polaca, tanto a catolicos (o canciller Radziwill) como ortodoxos (os Czartoryski). Encara que i heba tolerancia a Ilesia Catolica reaccionó y os chesuitas encabezoron una fuerte contrarreforma. En 1570 creyan un colechio en Vilna que será universidat en 1578 y dedican o suyo esfuerzo a l'amostranza, a predicación y a edición de libros (traducción d'a biblia a lo polaco). Muitos nobles polacos tornan a lo catolicismo como os Radwizill. Entre os ortodoxos d'os países rutens se producen conversions a lo calvinismo y lo catolicismo, lo que fa que en 1596 se reuna una asamblea de lo clero en Brest-Litovsk en a que deciden aceptar l'autoridat d'o Papa de Roma pero conservando o rito bizantín. D'esta traza naixe a Ilesia uniata.

A la muerte de Sechismundo-Augusto, o zaguer d'os Jajellons en 1572, cal trobar atro sobirán. O primato de Polonia ye nombrato interrei mientres miran en o estranchero, (como será costumbre dica meyatos d'o sieglo XVIII). En 1573 esleyen a lo francés Enrique de Vallois, que abandona, por o que dimpués trigan a Esteban Bathory, voibod de Transilvania, que en 1575 bence a l'emperador Maximilián II. Lo sucederá Sechismundo III Vasa (1587-1632), sueco pero fillo d'una mai jajellón y catolico, y dimpués Ladislau IV (1632-1648).

Os polacos esleyoron a Esteban Bathory. Esteban Bathory aleixa a los rusos en tiempos d'Ivan o Terrible y plega dica a rechión de Moscú. En 1582-1583 os rusos renuncian a Livonia. A la muerte d'Ivan o terrible os polacos plegarán a mantener una guarnición en o Kremlin de 1610-1612 y reconquieren Smolensko, Novgorod, Severski y Chernigov, conquiestas confirmatas en 1618 por a tregua de 15 anyatas en Deulino, y reconoixitas por o tractau de Polanovo (1634), dimpués d'una nueva guerra ruso-polaca. Manimenos contra Suecia no pueden mantener posicion, y dende 1600 os suecos preban de conseguir Livonia. En tiempos de Gustavo II Adolfo de Suecia, dende 1617 dica 1629 i habió una guerra que remató con a tregua de Altmark, en a que Suecia ocupó cuasi tota Livonia (no a parte sudeste, dita Livonia interior) y posicions en a costa polaco-prusiana. Dende 1635 dica 1648 Polonia se mantién en paz a la marguin d'a guerra d'as Trenta Anyatas.

Decadencia de Polonia[editar | modificar o codigo]

Os escayeximientos de 1648-1676 facioron que Polonia entrase en un proceso de decadencia irreversible. Primero estioron unas revueltas cosacas, beluns d'os cuals se farán independients de Polonia, dimpués as invasions suecas.

Revuelta cosaca[editar | modificar o codigo]

A voda d'os cosacos. Obra de Józef Brandt.

En 1637 esclata a lo sud de Kiev una revolución campesina y cosaca que ye esclafata por os polacos, que consiguen reforzar a suya influencia a l'ueste d'o Dniéper, endizcando encara mes a los cosacos, avezatos a autonomía y privilechios. En chinero de 1646 Bogdan Khmelnitsky se fa esleyir hetmán, mira de tener buenas relacions con os tradicionals enemigos tartres y con a suya aduya Khmelnitsky diriche una important revuelta antipolaca en 1648. Lviv ye asitiato. En esta revuelta cosaca fan mortaleras de catolicos, (senyal d'identidat polaca debant d'os rutens) y de askenazís (que feban parte d'o sistema politico polaco). Dimpués d'una victorias cosacas o rei de Polonia se vei obligato a fer concesions, pero a guerra contina, se plega a un inte de indefinición, bels cosacos son vencitos y se sozmeten, y Khmelnitski vei que a sola salita pa o estato cosaco independient ye posar-se baixo a protección de l'Imperio Ruso, cosa que demandó en 1652 y aceptó o zar Aleixo I dos anyatas dimpués en 1654 con l'alcuerde de Perejaslav, en o que os zaporizhians aceptan a sobiranía d'o Zar y lo Zar reconoixe as libertaz y institucions d'o pueblo cosaco.

A primera guerra d'o Norte[editar | modificar o codigo]

Os rusos atacoron Polonia en 1653, y con aduya d'os cosacos prenen Kiev, Smolensko y Vilna. Tres anyatas dimpués a paz de Nimieza de 1656 aturan as hostilidaz porque os suecos, que son enemigos comuns d'os dos bandos, invaden Polonia dende Livonia. En guerra entre Polonia y Suecia yera una luita sucesoria entre dos brancas d'a familia Vasa, (o rei de Polonia entre 1648 y 1668 yera Chuan Casimiro, d'a familia Vasa). Os suecos prenen ciudaz importants de tot o país, de fueras de Danzig y Lviv. Varsovia ye presa por os suecos y recuperata por os polacos unas cuantas vegatas entre 1656 y 1658. O tractau de Oliva de 1660 confirma l'abandono de Livonia a Suecia, y posa fin a la guerra d'o norte, pero ixas tres anyatas d'invasión sueca deixan senyal en a memoria colectiva polaca como "o diluvio".

Alavez o Ducau de Prusia, aliau de Suecia, dixa d'estar baixo sobiranía polaca en 1657 y consigue a cesión de territorios en a muga oriental con Pomerania.

Con tot y con ixo os polacos tornoron a fer a guerra en 1658 contra os rusos, con aduya d'os tartres. Por a tregua de Andrusovo en 1667 os polacos habioron d'abandonar Smolensko, as tierras a l'este d'o Dniéper y Kiev, cedito por dos anyatas a los rusos, pero que ya no tornará a Polonia. O Imperio Otomán invade Polonia en 1672 y asitian Lviv. Por o tractau de Sorawno en 1676 os otomans se quedan con Podolia. Polonia alavez ye un país arruinato y destruito.

Chuan Sobieski (1674-1696) será o zaguer rei polaco con cierta gloria, será un exercito polaco dirichito por Sobieski qui en 1683 creba o setio de Viena y fa fuyir a los otomans, vencitos en Kahlenberg. Dimpués Polonia, Austria y Venecia forman a Santa Liga contra l'Imperio Otomán. Os polacos encara intervendrán en Hongría, Vlaquia y Podolia. Fan entrar a Rusia en a guerra a cambeó d'a cesión de Kiev de pa cutio. Polonia recupera Podolia en a paz de Karlowitz en 1699.

Segunda Guerra d'o norte[editar | modificar o codigo]

Adopción d'a Constitución d'o 3 de mayo de 1791 por o Great Sejm.

Chuan Sobieski ye sucedito por o elector de Saxonia Frederico Augusto, pa os polacos Augusto II o fuerte (1697-1733). Ye a primera vegata que esleyen a un prencipe alemán, que amés ye un sobirán que ya reina y tien unas tropas bien preparatas.

O zar Per o Gran troba l'inte fer a guerra contra Suecia con l'aliganza de Dinamarca, Polonia y Saxonia. En 1700 Suecia ye atacata y Carlos XII prene Copenaghen, fa retacular a los rusos dica Narva, y debanta o setio que os polacos y saxons fan en Riga. L'anyata vinient os suecos invaden Polonia, y i serán dica 1709. Amés d'os saqueyos bi ha una epidemia de peste en 1710. En 1704 Carlos XII consigue que a dieta esleiga como rei a Estanislau Leszczynski, y dimpués encorre a Augusto II dica Saxonia, obligando-lo a abdicar en 1706. Dimpués s'adreza contra Rusia y s'aliga con os cosacos de Mazeppa, manimenos os cosacos y suecos chuntos no pueden organizar-sen bien, l'exercito sueco ye esclafato en a batalla de Poltava y Carlos XII se refuchia en l'Imperio Otomán.

Pero o Gran ye o vencedor solo d'a segunda guerra d'o norte. En 1709 entra en Varsovia, on torna a fer asentar en a cadiera reyal a Augusto II. As tropas d'ocupación rusas arbitran entre as faccions polacas. A tutela rusa sobre Polonia dura dica 1733. Por o tractau de Nystad Suecia deixa a Rusia Livonia, Estonia, Ingria y o Itsmo de Carelia. A muga ruso-polaca debuixa un arco de cerclo dende Riga dica Kiev.

A la muerte d'Augusto II en 1733 bi ha dos candidatos Estanislau Leszcynski, a qui refirma Francia, y lo fillo d'Augusto II, a qui refirman Austria y Rusia. O segundo candidato será esleito baixo presión rusa por una dieta marguinal y se convertirá en Augusto III. Estanislau queda rodeyato en Danzig y fuye. A Guerra de Succesión de Polonia contina entre Francia y Austria. Por o tractau de Viena en 1738 Estanislau renuncia a Polonia.

En ixos tiempos Polonia yera una camín de penetración en tierras alemanas y una base d'a retraguarda rusa en os combates contra Prusia, por eixemplo en 1748 en zaguerías d'a guerra de Succesión d'Austria y en a guerra d'as siet anyatas (1756-1763). En 1760 l'aragonés Pedro Pablo Abarca de Boleya y Ximénez d'Urreya (o Conte d'Aranda), yera embaixador d'Espanya en Polonia.