Imperio Otomán

De Biquipedia
(Reendrezau dende Imperio otomán)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Imperio Otomán
Devlet-i Aliye-i Osmaniye
دولتِ عَليه عُثمانيه
1299 — 1923


Bandera Escudo d'armas
Lema nacional: دولت ابد مدت
Devlet-i Ebed-müddet
(O estau eterno)
Himno nacional: Himno nacional de l'Imperio Otomán
Capital Istambul
Idioma oficial Turco otomán
Relichión Islam
Gubierno Monarquía
Soldán
 • Osmán I
 • Mehmed VI

12811326
19181922
Periodo historico Historia
 • Fundación 1299
 • Desaparición 1 de noviembre de 1922
Superficie
 • 1683
 • 1856

5,200,000 km²
35,350,000 km²
Chentilicio Otomán/a[1]
Moneda Lira turca

O Estau Otomán (en turco otomán دولتِ عَليه عُثمانيه, Devlet-i Aliye-i Osmaniye; en turco muderno Osmanlı Devleti), mas a sobén dito Imperio Otomán (en turco Osmanlı İmparatorluğu), estió un estau y una potencia imperial situada en a suya mayor parti arredol d'a ribera d'a Mar Mediterrania, y que existió en o periodo de tiempo entre 1299 y 1922. En l'inte de mas amplaria, o sieglo XVII, l'imperio incluiba tota a peninsula d'Anatolia, Orient Meyo, colonias en o norte d'Africa, a mayor parti d'os territorios situaus en a francha que va dende o sudeste d'Europa (Balcans, Grecia, Bulgaria, Rumanía) a o Caucas en o norte. En total teneba una superficie de bels 20 millons de kilometros cuadraus, encara que a mayor parti no yera baixo control dreito d'o gubierno central. As posesions de l'Imperio se trobaban entre Orient y Occident por lo que mientres os suyos seis sieglos d'historia as suyas relacions internacionals estioron influidas por este feito.

Orichen y formación[editar | modificar o codigo]

A migración entra l'ueste d'os turcomans levó a la fundación en 1055 d'o soldanato selchuquí d'Irán. Cuan os turcomans s'adrezoron ta Anatolia l'Imperio Bizantín reaccionó pero o selchuquí Alp Arslán los esclafó en Menzikert en 1071. Os vencedors yeran de dos tipos, turcomans que buscaban pasturas y gacis u guerrers d'a fe que levaban tiempo vivindo de saqueyar a muga con os cristianos. Tanto uns como os atros s'ixemenoron por Anatolia sin estar controlaus por selchuquís u bizantins. Se facioron os duenyos d'as zonas poco pobladas d'Anatolia central; bella población cristiana fuyó, atrás se convirtioron a o Islam y prenioron a luenga turquica.

A invasión mongola d'Orient Meyo en o sieglo XIII empentó nuevas poblacions turcomanas ta Anatolia. A zaguers d'o sieglo XIII o turcomán Osmán heredó un territorio en a muga con os bizantins, con posibilidaz de fer incursions de saqueyo y atrayó bel partidarios turcomans canalizando la belicosidat y ansia de botín. Os descendients d'Osmán creyoron l'Imperio Otomán, que sindembargo trobará a oposición d'os prencipaus creyaus por os turcomans en Anatolia y que quereban mantener a suya independencia.

Osmán estió un hombre con prestichio con poder en Frichia que dende 1326 va prenendo territorios d'Anatolia central y occidental.[2] En 1326 Osmán prenió a ciudat bizantina de Brusa que se convertió en a primera capital d'os otomans.

O fillo d'Osmán, dito Orhán I (1324-1360) aduyó a Chuan Cantacuceno a prener o poder de Costantinoble en 1345. Baixo Orhán os otomans conquirioron a costa sud d'a mar de Marmara, ocupando o prencipau turcomán de Karasi en 1345 y obtenendo acceso a o estreito d'os Dardanelos. Esto lis permite de desembarcar en 1354 en Europa y prener Gallipoli y Tracia oriental,[2] on encomenzó una inmigración otomana, estando l'orichen d'os turcos rumelís.

Creyación d'un imperio[editar | modificar o codigo]

Batalla de Kosovo

Dimpués de conquerir Ankara, asegurando as posicions otomanas en o centro d'Anatolia, Murat I (1360-1389) conquirió Andrianoplin a l'Imperio Bizantín, fendo-ne a suya nueva capital, y dimpués conquirió o sud de Bulgaria. Dende 1363 os bizantins ya yeran eclipsaus por os otomans, estando-ne en a practica vasallos, pero os otomans no podeban prener Costantinoble porque o suyo exercito yera sobretot de caballería y incapable de setiar una ciudat fortificada d'esta mida.[3] En 1388 o prencipau de Caramán atacó a os otomans en Anatolia, pero fue venciu con l'aduya de tropas bulgaras. Dimpués os otomans derrotoron a o prencipe serbio Lazaro en a batalla de Kosovo, on Murat morió.

Luita contra Tamerlán[editar | modificar o codigo]

Armadura turca

Bayazet I interveniba en afers bizantins dende 1390, y aduyó a Chuan VII Paleologo a prener o poder. Entre 1391 y 1395 o despot de Morea Teodoro se declaró vasallo de Bayazet, y cuasi a o mesmo tiempo tamién lo fa o gospodar de Bosnia. O prencipe d'Acaya solicitó l'aduya otomana, Vlaquia caye baixo dominio otomán y o soldán decide a suerte d'os zaguers reis serbios.[2]

Bayazet tamién habió se sozmeter a os prencipaus d'Anatolia coaligaus en contra d'él. Dende 1390 Bayazet ocupa os emiratos u bayliks d'a costa Echea de Sarujan, Aydin, Mentesa y una parte d'Isfendiyar, en a costa d'a Mar Negra. Tamién s'apoderó de Sivas.[2] Os turcomans, distribuitos tamién fuera de l'aria d'acción d'os otomans, dende Anatolia Oriental dica Irán, por a suya forma nomada de vida, cuasi no lis afectaban as campanyas destructivas de Tamerlán. D'este modo os turcomans d'Anatolia demandoron aduya a Tamerlán, que envadió o sudeste d'Anatolia, encara que dimpués se'n fue ta a India. O prestichio de Bayazet dimpués d'a victoria en Nicopolis trayió ta l'Imperio Otomán nuevas poblacions turcomanas. D'esta forma Bayazet decidió sozmeter tota Anatolia: Caramán en 1397 y os prencipaus d'o norte en 1398. Tamerlán tornó y os prencipes turcomans desposeius s'unioron a o suyo exercito. Una batalla se produció en Ankara o 27 de chulio en 1402, os turcomans que en primeras luitaban en o bando otomán se pasoron a o bando de Tamerlán y d'os opositors turcomans. Os otomans fuoron derrotaus, Tamerlán restauró os prencipaus turcomans y Caramán fue ixamplada, adchudicando-li un papel preponderant.

Restauración[editar | modificar o codigo]

A batalla de Lepanto, 1571

Mehmed I consiguió tornar a fuerza a l'Imperio Otomán y consolida a presencia otomana y turca en os Balcans. Encomienza a recuperación d'os territorios perdius en Anatolia. En tiempos de Mehmed I y Murat II Caramán se convertió en un estau tampón entre os otomans y mamelucos y una amenaza permanent ta l'Imperio Otomán.

Murat II (1421-1451) asetió Costantinoble mientres tres meses en ixas envueltas de Manuel II Paleologo, y dimpués saqueya o Peloponiso y asetia Tesalonica. Os griegos bizantins han de pagar un tributo pa no ser conquiestos de tot.

Mehmet II (1451-1481) remata con a entelequia de l'Imperio conquerindo Costantinoble o 29 de mayo de 1453. O 15 d'agosto de 1461 se rinde l'Imperio de Trapisonda, zaguer estau griego heredero de l'Imperio Romano d'Orient.

Apocheu[editar | modificar o codigo]

En l'apocheu de l'Imperio Otomán gobernana Solimán o Magnifico, dito tamién en Europa "Gran Turco".

Decadencia[editar | modificar o codigo]

Salida de Mehmed VI, o zaguer soldán de l'Imperio Otomán en 1922.

Selim II succedió a Solimán o Magnifico y encomenzó a decadencia. O Imperio Otomán encomenzó a retacular en a derrota d'o Setio de Viena. O Imperio Otomán desapareixió dimpués d'a I Guerra Mundial cuan Mustafa Kemal Atatürk proclamó a Republica de Turquía.

En o sieglo XIX l'Imperio Otomán se iba restrinchindo u centrando politicament cada vegada mes a o territorio habitau por turcos. Un nacionalismo expansionista calcau de modelos europeus como o paneslavismo u o panchermanismo influyó a cualques turcos anatolicos y turquicos de l'Imperio Ruso, o panturquismo, pero os pueblos turquicos yeran tan ixemenaus y as diferencias entre ellos tan grans que o panturquismo no podeba levar-se a la practica. D'esta manera cuan o gubierno d'os chóvens turcos levó a l'Imperio Otomán a la derrota en a I guerra mundial, amaneixió en a persona de Mustafa Kemal un nacionalismo mes pragmatico centrau en os turcos que habitaban en Anatolia y os territorios que podesen controlar, (turcos y turquicos d'a Turquía Europea, de Trascaucasia, d'o Kurdistán, etc...). A guerra de 1922-1923 tenió como resultau o establimiento d'una republica laica y a millor definición d'o pueblo turco, encara que o kemalismo occidentalizó as costumbres d'os turcos y atros musulmans de Turquía, en una prebatina de modernización. Abolió o soldanato (desaparición oficial de l'Imperio Otomán) y o califato, secularizó a vida social, atorgó igualdat de dreitos a las mullers, introdució l'alfabeto latín y os apellius, limpió d'arabismos y persismos a luenga stándard (turco otomán), prohibió l'uso d'o velo en as mullers y imposó a vestimenta occidental en os hombres.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 (es) José-Ramón Julià et al: Atlas de Historia Universal. Tomo I De los orígeners a las crisis del siglo XVII. Editorial Planeta.
  3. (es) Jean Sellier y André Sellier. Atlas de los pueblos de Oriente. Acento Editorial.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]