Ir al contenido

Chinguis Khan

De Biquipedia
(Reendrezau dende Chinguis Can)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Chinguis Khan
Gran Khan


Gran Khan de l'Imperio Mongol
1206 - 18 d'agosto de 1227
Predecesor Yesükhei
Succesor Ogödei

Naixencia ca. 1162
Mont BurKhan Khaldun
Muerte 18 d'agosto de 1227
Yinchuan
Enterreco Desconoixiu
Conchuche/s Börte
Descendencia Chochi
Chagatai
Ogodei
Tolui
Pai Yesükhei
Mai Hoelun
Sinyal

Chinguis Khan, debió ser naixiu enta 1155 y 1162 y morió en 1227. O suyo nombre de naixencia yera Timuchín que mantenió dica que prenió o títol de Gran Khan en l'anyo 1206.

A primera mención d'o etnonimo d'os mongols ye d'o sieglo XII, referiu a un pueblo que ocupaba as estepas a l'ueste d'o Gran Khingan, en a Cuenca de Querulen. Os suyos vecins meridionals yeran ditos tartaros (que no s'han de confundir con os homonimos actuals tartaros de l'antigo Imperio Ruso). Os Kereit ocupaban a val alta de l'Orkhon, os merquit yeran establius entre o Selenga y o laco Baikal y os naiman mes a l'ueste, a man de l'Altai. Os öngüt feban una vida nomada a lo norte d'a Gran muralla.

Timuchín yera fillo d'un caudiello mongol a qui heban amortau os tartaros. A fins d'o sieglo XII consigue fer-se cabo d'os mongols, fue esleito khan en 1196. A principios d'o sieglo XIII vence a os tartaros, dimpués a os kereit, y a la fin a os merkit.

En l'anyo 1206 fue esleito Gran Khan por l'asembleya Querltai cheneral de caudiellos de toz ixos pueblos y lis imposa o Yassa u codigo estricto a lo que toz han de sozmeter-sen, baixo pena de muerte, garantindo con ixo una disciplina a la que os nomadas no yeran avegaus. O títol de "Gran Khan" u "khan universal" ye en mongol chingiz kagan y a europeización d'esta denominación ye l'orichen de cómo se li diz a Timuchín en toz os idiomas occidentals.

Con o títol de Gran Khan, encomienza una nueva politica expansiva, sozmetendo atros pueblos y tribus. Os öngüt lis s'unen poco dimpués de 1206, y tamién os uigurs d'o reino de Khotcho. A tradición cultural d'os uigurs enriquirá a los mongols que careixeban de muitos modelos administrativos pa dirichir sociedaz diferents a las suyas. Os mongols prenioron una versión de l'alfabeto uigur (d'orichen sogdián), pa escribir por primera vegada a luenga mongol. Os primers dirichents administrativos y funcionarios de l'imperio mongol estioron uigurs. Os fillos de Chinguis Khan tenioron preceptors uigurs.

Con o Xinjiang y as tierras altas d'Asia Central dominadas, Chinguis Khan se lanza a la conquiesta d'os reinos de cultura sinizada que tien a man. Primero ye o reino de Qin d'o pueblo Churchet, tamién atacau por a China Song.

En 1209 os mongols atacoron a os tanguz de Xi Xia, pero no podioron prener as ciudaz. Os tanguz solicitan a paz en pagas por aduya militar a los mongols en caso de guerra. Chinguis Khan ya tiene asegurau o control de buena parte d'Asia Central, convertindo-se-ie en a mayor potencia militar. En 1121 invade o norte de China y vence a los Qin (una dinastía d'orichen churchet u manchú que gobernaba China), ocupando Manchuria y prenendo Pequín en 1215.

En 1211 uns usurpadors heban preso a cadiera reyal d'os Kara Khitai (que encara que en ixa epoca no yeran conoixius como mongols yeran perteneixients a lo tranco linguistico d'os mongols), y os mainates locals se posoron baixo a protección de Chinguis Khan.

Torna a la ofensiva en 1218 contra os Kara Khitai, os mainates locals reciben a los mongols como libertadors. En 1218 o Xah de Khorezm comete a error d'executar a uns embaixadors mongols acusaus d'espías, y como represalia en 1219-1220 os mongols devastan Khorezm y s'anexionan tot o suyo territorio (que iba dende Caixmir dica o Pamir y Irán). En 1221 Chinguis Khan plega a l'Indo, pero no ye intresau en conquerir a India. Entre 1219 y 1224 tota Asia Central ye baixo control mongol. As tribus que quieren participar en a conquiesta se sozmeten a la Yassa.

En 1225 Chinguis Khan encomienza una expedición contra China y ataca de nuevo a los tanguz, que no heban aduyau a los mongols cuan yeran en guerra contra Khorezm. En 1227 mientres son esclafaus Chinguis Khan troba a muerte, cuan ya heba previsto o reparto de l'imperio entre os suyos fillos, tenendo en cuenta que Chochi ya yera muerto enantes d'él.

Chinguis Khan en a cultura

[editar | modificar o codigo]

Hi ha cuantas cintas, novelas y atros treballos d'adaptación sobre a suya figura y vida.

  • Jenghiz Khan, de Vasili Yan, traduito a l'anglés por L. E. Britton. Hutchinson.
  • Batu Khan, de Vasili Yan, traduito a l'anglés por L. E. Britton. Hutchinson.
  • Steppe de Piers Anthony.

Bibliografía

[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos

[editar | modificar o codigo]

Predecesor:
Yesükhei
Gran Khan de l'Imperio Mongol
1206-1227
Succesor:
Ogödei