Escaques
Os escaques, u también conoixiu a traviés d'o castellán como ahedrez (prenunciau /axedrez/), ye un chuego de mesa orichinario de Persia, encara que as suyas radices se pueden trobar en o xaturanga que se chugaba dende o sieglo VI aC en o territorio de l'actual India. A traviés de Persia o chuego plegó a la resta d'os territorios que heba conquiesto o Islam, ta dimpués estendillar-se por Europa. A versión que se fa servir actualment desciende dreitament de l'adaptación feita en o sudueste d'Europa (mas especificament en a peninsula iberica) d'a versión arabe d'o chuego (conoixita como xatranj), con unas reglas que se fixoron en o sieglo XIV.
Ye un chuego de mesa por turnos, a on i chugan dos chugadors. Se chuga en un tablero quadrato con 64 casillas (8 d'amplaria por 8 de longaria), tenendo cada chugador un conchunto de piezas (tamién clamatas escaques) igual encara que de diferent color (gosan estar blancas ta l'un y negras ta l'atro), piezas que tienen unas funcionalidatz diferents: rei (una pieza), reina (una pieza), alfil (dos piezas), caballo (dos piezas), torre (2 piezas) y peyons (8 piezas), con un total de 16 piezas. Cada chugador chuga por turno, podendo mover nomás que una pieza d'o tablero mientres o suyo turno. L'obchectivo d'o chuego ye de matar a o rei de l'atro chugador, en a chugata conoixita como "mate", sin que importen as piezas de cada chugador que se pierdan (u se "maten") mientres a partita. Tamién ye posible pactar entre os chugadors una situación d'empatz ("tablas"), en a quala no gana dengún d'os chugadors, y tamién ye posible l'albandón d'un chugador antis de rematar a partita quen veye que no ye posible de ganar-la. Bi ha una muit ampla elaboración teorica sobre as formas de chugar, analizando-se bellas chugatas, que tienen nombres propios, y fendo-se servir una estratechia (os escaques no son en realidat so que un chuego d'estratechia, a on a suerte no existe) determinata que en os chugadors expertos por un regular ye basata en ixas elaboracions teoricas.
Ye hue uno d'os chuegos de mesa mas conoixitos y practicatos, estando federatos en asociacions de chugadors alto u baixo 7,5 millons de presonas. D'antis mas se gosaba chugar presencialment, pero quan amanixió o correu tamién se feban partitas d'o chuego por correspondencia, una practica prou estendillata con as nuevas tecnolochías, que permiten chugar por Internet u a traviés d'o correu electronico. Antiparte, dende o sieglo XIX s'establioron as primeras competicions internacionals d'escaques, organizatas por as federacions d'o chuego, considerando-se que o primer campión mundial d'escaques estió Wilhelm Steinitz. Actualment, a mayor competición internacional ye a Olimpiada d'escaques, una competición de traza bianual organizata por a Federación Internacional d'Escaques (FIDE por as suyas sieglas en francés, Fédération Internationale des Échecs, establita en 1924). En 2001 o Comité Olimpico Internacional reconoixió os escaques como un esporte. Antiparte, o 19 de noviembre de cada anyada ye o Día Internacional d'os Escaques, establito ta conmemorar a naixencia d'o chugador cubano José Raúl Capablanca, a qui se considera como uno d'os millors chugadors d'escaques de totz os tiempos.
Dende muit antigo se facioron prebas ta trobar bella maquina capable de chugar, estando muit famosos os primers automatas que se i desembolicoron, traza de robots, encara que en muitos casos ixos "automatas" no yeran so que presonas amagatas, u teneban una capacidat minima ta no mover so que una pieza, sin posibilidat de variants. Sobre iste alazet, uno d'os obchectivos d'a primera informatica estió tamién o de creyar bello programa informatico que permetese de chugar a un solo chugador que chugase contra o programa, desembolicando-se dica 1997, quan por primer vegata un programa informatico redotó a un chugador profesional, Garry Kasparov.
Etimolochía[editar | editar código]
L'aragonés como atros idiomas europeus prenió o nombre d'iste chuego d'o persa xah ("rei"), por a frase xah mat ("o rei ye muerto"), estando un persismo. Ye tamién iste o caso de l'occitán escac, d'o catalán els escacs, o francés u o rumán, y a traviés d'o francés, l'angles chess. O italián scacchi indica una procedencia a traviés de l'occitán.
En aragonés medieval ya se'n deciba escaques como se puet trobar por eixemplo en o texto de Lo secuestro de Yolant de Torrellas:
Y tamién en os libros tradueitos a l'aragonés medieval como "La Flor de las Ystorias d'Orient" y o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo":
L'atra variant, más conoixida en l'actualidat en Aragón por o castellán, ahedrez, viene d'o nombre orichinal d'o chuego en sanscrito xaturanga ("de quatre miembros"), trasmeso a traviés d'o persa como xatranj y dimpués a traviés d'o arabe como xitrench, pa esdevenir xadrez en portugués y aixedrez en castellán medieval.
A parola cheque se remonta a tamién a xah. O francés échec a traviés d'as frases dar jaque por impedir, controlar prenió o sentito de cedula de pago y dimpués pasó a l'anglés con este sentito a forma check, que retornó a Francia como chèque y dimpués a totas as luengas modernas con o significato de documento bancario.
Talment tienga relación con esta serie lexica a parola haque/heque d'o castellán d'Aragón, (cagaduna d'as bolsas de l'alforcha), que en o lexico comercial d'o sieglo XV en Daroca s'escribiba xaqui.
As reglas d'os escaques[editar | editar código]
A colocación d'as piezas en o tablero[editar | editar código]
En prencipiar una partita, cada chugador coloca as suyas piezas en o tablero en una forma identica: tenendo un quadro de color blanca a la suya dreita y un quadro de color negra a la suya cucha, coloca en a linia que tien mas amanata, de dreita a cucha, una torre, un caballo, un alfil, o rei, a reina, o segundo alfil, o segundo caballo y a segunda torre. Debant d'ista linia, ye a on coloca os suyos 8 peyons.
Os movimientos d'as piezas[editar | editar código]
Os movimientos se fan por turnos, prencipiando o primer turno o chugador que chuga con as piezas de color blanca, y en cada movimiento cada chugador no puet mover so que una sola pieza. Cada pieza tien una traza de movimiento specifico, parando cuenta de que mai no pueden desplazar-se dencima d'una atra pieza, propia u de l'adversario (con a excepción d'o caballo). Quan una pieza de l'atro chugador se troba situata en a casiella de destín d'a pieza, se diz que a pieza propia "se mincha" a la pieza de l'adversario, y ista pieza dixa de prener parte en a partita. O feito de minchar-se as piezas de l'atro chugador ye un meyo ta debilitar a suya posición y facilitar a victoria en o chuego, pero no ye prou ta ganar a partita.
A traza de mover as piezas s'explica de contino.
Alfil[editar | editar código]
L'alfil puet mover-se diagonalment por tot o tablero, con a quala cosa en realidat puet tener como destín nomás que as casiellas d'a mesma color que a color d'a suya casiella d'orichen; cal parar cuenta que en prencipiar una partita cada chugador tien un d'os suyos dos alfils sobre una casiella de color negra y l'atro sobre una casiella de color blanca.
Caballo[editar | editar código]
O caballo se desplaza en debuixando una letra "L" por o tablero, con un desplazamiento inicial de dos casiellas en linia recta ta dimpués desplazar-se enta dreita u enta cucha una casiella, fendo tot iste movimiento d'una vegata y estando amás a sola pieza que puet saltar dencima d'atras piezas, propias u de l'adversario.
Peyón[editar | editar código]
Os peyons nomás pueden desplazar-se en linia recta enta debant, una casiella per vegata, movendo-se siempre en dirección d'o campo de l'adversario y sin poder reblar mai. Si plega dica a zaguera linia d'o tablero, se diz que promociona, ye decir, que se transforma en una qualsiquiera d'as atras piezas, a elección d'o chugador, con a excepción d'o rei, estando ista promoción no una facultat d'o chugador so que una obligación; por un regular os chugadors fan que o peón promocione enta reina, en estar, como se veyerá dimpués, a pieza con millors capacidatz de movimiento. Bi ha tamién bellas reglas especials respective d'o movimiento d'os peyons, que se destallan de contino.
En primeras, y excepcionalment nomás que en a primera chugata d'un peón, iste puet mover-se enta debant dos casiellas u una de sola. D'antis mas tamién se permeteba en ixa primera chugata desplazar enta debant dos peyons una sola casiella, pero hue ixa norma ya no s'acepta.
Tamién ye especial a regla de captura de piezas por parte d'os peyons, que no capturan a pieza de l'adevrsario que se troba en a casiella de debant, sino que pueden capturar as piezas de l'adversario que se troben en a renglera superior d'o suyo abance, pero en diagonal, a dreita u a cucha, estando asinas posible que o suyo abance quede bloqueyato por una pieza contraria.
Cal parar cuenta que, en aplicación d'a regla cheneral que diz que quan una pieza mata a una atra pieza de l'adversario ocupa a posición que ista teneba en o tablero, quan un peón propio fa ixo en realidat cambea a suya linia d'abance enta o campo contrario, podendo asinas haber-ie dos u mas peyons en una columna d'abance.
Antiparte, existe una atra regla respective d'o movimiento d'un peón, que ye a dita captura a o trango y que s'escayece quan un peón devanta dos casiellas y queda en a casiella a o canto d'un peón de l'atro chugador. En ixas condicions, o chugador adversario no podría capturar a pieza propia, pero en iste caso se fa la ficción de que o peón no ha devantato dos casiellas, so que una, y se permite que l'adversario "minche" a pieza propia.
Rei[editar | editar código]
O rei puet desplazar-se por o tablero una casiella en qualsiquier dirección, a dreita u a cucha, entabán u enta dezaga, y tamién en diagonal.
Ista regla cheneral tien una excepción, que ye a chugata dita enroque, que s'amostrará quan se detallen as reglas de movimiento d'as torres.
Reina[editar | editar código]
A reina ye una pieza que puet desplazarse a dreita, a cucha, enta debant, enta dezaga u en diagonal a qualsiquier puesto d'o tablero que se trobe en ixa dirección.
Cal parar cuenta que se puet prencipiar a partita con una sola reina y plegar a tener-ne mas chugando entre as piezas propias, por promoción d'un u quantos peyons.
Torre[editar | editar código]
As torres pueden desplazar-se enta dreita u enta cucha, y enta debant u enta dezaga, con destín en qualsiquier casiella d'o tablero de chuego.
Una regla especial ye o enroque, que permite no nomás que mover dos piezas propias en una mesma chugata sino que amás vulnera a regla cheneral de que una pieza (a excepción d'o caballo) no puet desplazar-se dencima d'atras piezas. En iste caso, o rei y a torre fan un movimiento simultanio, quasi intercambeyando-se as suyas posicions, podendo estar un enroque largo u un enroque curto; en o enroque largo l'intercambeyo se fa con a torre d'a man cucha (que se troba más luent d'o rei) y en o enroque curto l'intercambeyo se fa con a torra d'a man dreita, que se troba mas amán d'o rei. En rematar o enroque, o rei resta protechito lateralment por a torre, desplazando-se o rei dos casiellas enta o puesto a on se trobaba a torre y colocando-se a torre a o suyo canto, ocupando o puesto contrario respective d'o rei que ocupaba antis d'o enroque.
Ta poder-se enrocar, cal cumplir totas y cadaguna d'as siguients condicions: garra d'as dos piezas que se mueven en un enroque (torre i rei) no ha d'haber-se movito anteriorment en a partita; entre rei y torre, quan se fa o enroque, no puet haber-ie garra atra pieza, propia u d'o chugador contrario; o rei no se troba menazato por garra pieza de l'adversario (no ye en chaque) y as casiellas per a on ha de desplazar-se o rei (no a torre) no han d'estar baixo o control de garra pieza de l'atro chugador.
Prencipals chugadors d'escaques d'Aragón[editar | editar código]
- Ramón Rey Ardid, (1903- † 1988), campión d'Espanya de 1929 a 1943, partecipió en as Olimpiadas d'escaques de 1924. Escribió 12 libros d'escaques. Os suyos libros de finals de partida son reconoixitos internacionalment como una obra alazetal. Tamién estió columnista d'o Heraldo de Aragón muitas anyadas.
- Jesús María Díez del Corral, (1933- † 2010), 2 vegatas campión d'Espanya, partecipó 7 vegatas en as Olimpiadas d'escaques, estió Gran Mayestre Internacional dende l'anyo 1974.
Vinclos externos[editar | editar código]
Se veigan as imáchens de Commons sobre os escaques.
