Los Puertos de Moriella

Puertos de Moriella Els Ports
Comarca d'o País Valencián
Anvista dende o Castiello de Moriella
Capital  •Municipios	Moriella 14
Entidat  •País  •Provincia	Comarca  País Valencián Castellón
Superficie  •Total	997,70 km²
Población  •Total  •Densidat	7.721 hab. 7,70 hab./km²
Mapa de situación en País Valencián

Los Puertos de Moriella (en valenciano Els Ports) son una comarca valenciana d'o norte y montanyosa, con capital en Moriella. Muga a lo norte y a l'ueste con Aragón y Catalunya (con o pico d'os Tres Reis, aintro d'os puertos de Bezeit), a l'este con o Baixo Mayestrato y a lo sud muga con l'Alto Mayestrato.

Ye una comarca catalanoparlant, on se charra o subdialecto tortosín, de transición entre o valencián y o leridán, fueras d'o municipio d'Olocau del Rey, de fabla castellana, porque dependeba de l'arcebispato de Zaragoza y no d'o bispato de Tortosa como o resta d'a comarca.

O clima ye muito continental y os suelos sobre as calsineras, pobres y erosionatos. Esto fa que l'agricultura mediterrania siga muito limitata y siga mas important a ganadería, en especial vacumen. En as zagueras decadas d'o sieglo XX s'ha desembolicato a recoleción u cultivo de trufas por imitación d'os catalans que veniban ta os Puertos pa escar-ne.

Historicament ha tenido influencia aragonesa y os ligallos con l'altiplano de Teruel y o Baixo Aragón encara se manteneban en o sieglo XX. Existe un dance, como enantes en muitos lugars d'Aragón, y una tendencia a emigrar tanto ta a costa mediterrania como ta o Matarranya u ta la cuenca baixa d'o río Guadalop, on son conoixitos como Els de la Serra, Pastors, Los de la Sierra. Muita chent d'Alcanyiz, Calanda, Mas de las Matas u Val de Robres ye filla u nieta de chent que emigró en masa de lugars d'esta comarca y han feito fortuna.

Historia

A zona estió poco poblata en a Edat Meya, pero teneba impotancia estratechica pa os musulmans, que yeran bien establitos en las tierras planas de Levant y d'a Val de l'Ebro. Los Puertos de Moriella yeran importants pa a comunicación entre los moros de Zaragoza y Valencia, y por ixo Alifonso I lo Batallero a prenió en 1117, con l'aduya de Gastón IV de Biarn. A capital de l'Ebro yera aislata de Valencia, o suyo prencipal refirme, con a rota de Los Puertos u Al Burt bloqueyata, y preparata pa estar presa l'anyo vinient.

Quan Remón Berenguer IV prenió Tortosa, Leida y Fraga, la zona se plenó de poblacions musulmanas forachitatas u fuyitas, fendo dificil a ocupación y repoblación de lo Matarranya. Blasco d'Alagón conquirió a zona y o castiello de Moriella. Chaime I, veyendo o valor estratechico d'esta plaza, pensó que heba de pertanyer a o rei y forzó a Blasco d'Alagón a da-le-ne, con a compensación o condato de Sastago.

Parte d'os repobladors d'a zona estioron aragoneses d'a Chacetania, y por ixo ye común l'apellito Tena, y en Lo Forcallo a diftongación en -ia- d'a y ubierta catalana y l'apichato d'a G.

Bi heba presencia templera, y dimpués d'a disolución d'os templers se creyó con os repuis de l'antiga orden de Montesa. O terreno gobernato por os d'esta orden se clamó Maestrat, (Mayestrato), y d'astí o nombre d'o nort de Castellón.

En o sieglo XIX estió un importán foco carlista. Cabrera prenió Moriella y fizo fuyir a l'exercito isabelino prou superior que quereba recuperar-la, por o qualo o tigre d'o Mayestrato se fizo famoso en Europa y se'n charró muito en os periodicos d'a epoca.