Chupiter (mitolochía)
- Esta pachina fabla sobre o dios román Chupiter. Ta altros emplegos se veiga Chupiter.

En a mitolochía romana, Chupiter (en latín Iupiter) yera o dios principal d'o panteón román. Li diciban Iupiter Optimus Maximus Soter (‘Chupiter o millor, mayor y més sabio’) como dios patrón d'o estato román, encargato d'as leis e de l'orden social. Estió o dios més important d'a Triada Capitolina, que formaba chunto a Chuno y Minerva.
Etimolochía y orichen[editar | editar código]
«Chupiter» ye un compuesto vocativo derivato d'o latín arcaico Iovis y pater (‘padre’), usato tamién como caso nominativo. Os estudeyos lingüisticos identifican a radíz Iov- como derivación d'o compuesto indoeuropeu *dyēus- pəter-, ‘Dios padre’, a deidat d'a que tamién derivan o chermanico *Tiwaz e o griego Zeus.
Identificacions de Chupiter fuera de Roma[editar | editar código]
Entre os cantabros y asturs fue sincretizato con una divinitat que teneba d'epiteto Candamius. En Galia fue sincretizato con Taranis. En os países chermanicos lo comparaban con Thor-Donar, como demuestra o nombre d'o "chueves" en os idiomas chermanicos.
Referencias toponimicas[editar | editar código]
A evolución lochica en aragonés de Iupiter, iovis prenendo l'acusativo iove-m ye Chueu, pareixito a lo que veyemos en o toponimo gascón Güells de Joeu, on sale l'augua d'o Forau d'Aigualluts pa correr por l'Artiga de Lin (Val d'Arán). En aragonés tenemos como evolución de iove-m en parabra composata Chuseu que significa "seu de Chupiter", "templo de Chupiter" a traviés de Iovis Aedes seguntes Coromines u de Iovis Sedes. En catalán y occitán bi ha muitos toponimos tipo Colldejou u Fanjaus basatos en a evolución romance local de iove-m.
Os cristians asimiloron o epiteto stator (d'estar de piet) u l'apellito Sator como Sant Salvador, visible en muitos monts de Catalunya y Aragón que debioron estar-li consagratos Sant Salvador d'Horta, u ermitas en ixos monts como Sant Salvador en o mesmo Chuseu, y talment a Seu de Zaragoza siga d'o Salvador por estar edificata en l'antigo foro román, puesto d'una ciudat romana on i heba un templo de Chupiter.
Chupiter en fuents aragonesas[editar | editar código]
A diferencia de Marcuello y Silván no s'ha conservato en aragonés as evolucions romances de Chupiter tipo Chou u Chueu ni como antroponimo ni como nombre de presonache mitolochico, d'a mesma traza que no se conservó en muitas luengas romances. Esto ye un efecto d'a campanya de cristianización forzata encomenzata por Teodosio, que reprimiba especialment o culto (y o recuerdo) d'os dioses d'a primera función indoeuropea (que competiban en ran con o dios unico).
En a mayor parte d'as luengas romances Chupiter, Júpiter, (en castellán) Xúpiter (en gallego) y la traza como huei ye conoixito este dios son producto de readaptacions dende o latín en tiempos baixo medievals u d'o renaiximiento.
En o "Libro del Trasoro" parlan de Chupiter en o capítol 28, pero como un Zeus griego historicizato:
En a "Cronica d'Espayna" de García de Eugui tamién parlan d'un Chupiter historizato:
S'ha de recordar que en a grafía medieval a J representaba l'actual ch.