Chigants y cabezutos de Zaragoza

A comparsa de chigants y cabezutos de Zaragoza ye formata actualment por 12 chigants y 11 cabezutos, anque o numero d'unos y atros ha variato mientres a suya historia. Toz éls son personaches populars, beluns incluso personaches reals que vivioron en a ciudat u formoron parte d'a historia de Zaragoza. As comparsas de chigants y cabezutos salen a las carreras d'a ciudat en Sant Valero, as Fiestas d'o Pilar y a Cincomarzada.

Historia

Pareixe que estió lo rei Alifonso V qui trayó a tradición en o sieglo XV dende atros puestos d'a Corona en Italia, no se sabe si Nápols u Sicilia. Manimenos ya bi heba comparsas de chigants y cabezutos en a ciudat de Zaragoza mientres o sieglo XVI que acompanyaban as procesions d'o Corpus y la Minerva y atras fiestas d'a ciudat, bailando a lo ritmo d'os tambors y chuflainas

Ya en l'anyo 1807 se sabe que yeran cuatro os chigants (seguntes as tradicions populars, pai, mai y dos fillos), cuatro cabezutos y cuatro caballos que yeran hombres con una cabeza de caballo, tamién ditos "centauros".

Mas tardi, en 1841, yeran cuatro os chigants, representando a los prencipals continents, Asia, America, Europa y Africa y ya existiban tamién cuatro d'os actuals cabezutos, que yeran o Morico, o Verrugón, o Forano y o Tuerto.

En 1860 estió cuan Félix Oroz creyo unas nuevas comparsas de chigants y cabezutos para la ciudat. Entre os chigants yeran ya 8 d'os 12 actuals, a Negra (representant d'Africa y d'o islam), o Chinés (que representaba Asia y mas que mas a Filipinas), o Duque y a Duquesa (os duques de Villafermosa), o Rei y a Reina (Alifonso I y donya Urraca). Os cabezutos yeran os cuatro antigos (Morico, Verrugón, Forano y Tuerto) y antimás se en adhibioron atros cuatro de nuevos: o Boticario, o Sancho Panza u Robaculeros o Torero y a Forana.

Anque ya yeran popularment parella l'11 d'octubre de 1916 se "casoron" oficialment a Forana y o Forano, debant de cabezutos d'atras rechions que estioron testigos d'a cerimonia de voda.

A los ueito chigants se n'unioron en 1964 dos de nuevos: Gastón de Biarn (o Biarnés) y una dama biarnesa (a Biarnesa) que simbolizan a unión entre os pueblos aragonés y biarnés.

En l'anyo 1982 s'incorporó a la comparsa a Pilara, dimpués d'estar baptizata en a Plaza d'o Pilar. As dos zagueras incorporacions a os cabezutos estioron l'Azutero y a Cigarrera, en os anyos 2013 y 2015.

Os chigants de Zaragoza

Son 10 os chigants actuals de Zaragoza.

O Rei

Antigament o Rei representaba en os chigants de Zaragoza a Chaime I caracterizato por o suyo casco con o Drac Pennat, pero ya en 1918 ta celebrar l'800 aniversario d'a conquista de Zaragoza se cambea la fegura de Chaime I por a d'atro conqueridor, Alifonso I, lo Batallero.

L'actual vestito d'o Rei ye o propio d'a epoca medieval, con a corona aragonesa sobre a cabeza.

A Reina

A Reina yera d'antis mas una d'as mullers de Chaime I anque no se sabe prou bien si yera Violant d'Hongría, a suya segunda muller u talment Teresa Gil de Vidaurre, a tercera.

Con o cambeo en 1918 d'o Rei en os chigants tamién cambea la Reina que dende allora ye Donya Urraca, muller d'o batallero.

O Duque

Representa a lo duque de Villafermosa, noble aragonés que ahuespa a Don Quixot y o suyo escudero en a suya casa. Os suyos vestitos son os propios d'o Sieglo d'Oro de color azul con una capa roya.

A Duquesa

Ye a muller d'o Duque, a duquesa de Villafermosa, que chunto con l'anterior, Don Quixot y Dulcinea fan parte d'os chigants cervantinos de Zaragoza. Leva un vestito marron con bels detalles verdes.

O Chinés

Iste chigant ye o representant d'o continent asiatico. Ye un chinés mandarín, con o tipico trache amariello con bordatos orientals. Tien bigote y codeta y leva un pay-pay en as mans. Bellas fuents dicen que antigament podeba representar un filipino, ya que bi heba flaires agostinos en Zaragoza que veniban d'ixe archipelago.

A Negra

Ye o simbolo d'Africa y s'incorpora a los chigants en a la fin d'o sieglo XIX, ya que d'antis mas existiba atra fegura que representaba a un moro u berber. Pareixe que os autors s'inspiroron en Selica, a protagonista d'a opera L'Africana de Giacomo Meyerbeer. Leva una falda rosa con debuixos en verde claro, royo y negro y una camisa roya. En a cabeza leva una corona con tres fuellas.

Don Quixot

Representa a lo propio Don Quixot d'a Mancha d'a obra de Miguel de Cervantes. Viste armadura, falda beige y capa marrón.

Dulcinea

Representa o personache de Dulcinea en o Quixot, l'aimata de Don Quixot. Leva un vestito royo d'estilo medieval.

O Biarnés

Ye Gastón, o vizconte de Biarn, qui aduyó a Alifonso I en a conquista de Zaragoza y que mas tardi sería sinyor de Zaragoza. Leva un bestito verde claro con cuadros azuls y un olifant tipico de Biarn.

A Biarnesa

Ye una dama biarnesa, con o tipico trache rechional biarnés formato por una falda roya con trianglos amariellos y un debantal negro. Tamién leva un cacherulo amariello en a cabeza y un achustador negro.

José de Palafox

Representa a lo cheneral Palafox; o chigant se creyó en l'anyo 2008 en o 200^eno cabo d'anyo d'os setios de Zaragoza.

Agustina d'Aragón

Representa a Agustina d'Aragón, o chigant se creyó en l'anyo 2008 en o 200 cabo d'anyo d'os setios de Zaragoza.

Os cabezutos de Zaragoza

Actualment bi ha 11 cabezutos en Zaragoza.

O Morico

Ye probablement o mas popular de toz os cabezutos de Zaragoza y pareixe que puet representar a un personache que existió en a realidat. Bels autors dicen que estió lo mozo de cuadra que trayó lo conte d'a Vinyaza dende Cuba, anque atros no son d'alcuerdo con ista versión.

Como en muitas otras ciudaz representa a fegura d'o cabezuto de raza negra. Viste con a tipica ropa d'un jockey, con camisa amariella y roya, pantalons blancos y una gorra d'os mismos colors que a camisa. A zurriaga tradicional d'os cabezutos ye tamién en iste caso parti d'o vestuario.

Como toz os cabezutos de Zaragoza o Morico tien as suyas cancions populars:

Aquí, aquí

Morico el Pilar

se come las sopas

y se echa a bailar

Al moro le gusta el vino,

Al moro le gusta el pan,

al moro le gusta todo

menos ir a trabajar

O Tuerto

Pareixe que representa igual que o Morico a un personache que existió realment y que puet estar Melendo un medico d'a ciudat que yera conoixito por o mal chenio que teneba. No se sape prou bien cuan fue creyato iste cabezuto, aunque bels autors sitúan a suya aparición entre la fin d'o sieglo XVIII y o prencipio d'o XIX. D'atra man o pueblo tamién l'ha identificato a sobén con o rei Jose I Bonaparte, o chirmán de l'emperador Napoleón I, probablement por a suya apariencia, lo que fa que a vegatas li se clame tamién "o Napoleón". Ye vestito con un bicornio negro d'estilo francés y una chaqueta y unas calzas de tierzopelo verdas.

As cancions populars d'o Tuerto son as siguients:

El tuerto, tuerto es.

El tuerto por melón, se cayó un tozolón

Napoleón, rey de las coliiiiiillas

O Forano

O Forano representa a imachen d'un hombre de bel lugar d'Aragón que viene ta las fiestas d'a gran ciudat. Atras versions tamién dicen que ye un conductor d'un carruache antigo, por ixo a vegatas tamién se diz "o cochero".

Va vestito con pantalón y chaqueta de pana negros, camisa blanca y sombrero de copa. A suya canción diz:

El Forano se ha ensuciado

y la Forana lo ha limpiado

con un trapo colorado

A Forana

Ye la parella d'o Forano dende 1916 anque se diz que en o suyo orichen yera la "Teresa Panza" d'os antigos cabezutos. A suya ye a imachen d'una muller aragonesa, vestita de baturra, anque no ye una muller mui polita.

Mientres muito tiempo estió a sola muller d'os cabezutos dica la plegata d'a Pilara. A canción popular d'a Forana ye a siguient:

Que no se diga,

que no se note,

que la Forana

lleva bigote

La Forana,

tira la mierda por la ventana,

un, dos, tres

¡puta es!

O Verrugón

Yera un correchidor u machistrato d'a ciudat de Zaragoza, o cargo que hue decimos consellero. Leva una vorruca en o rostro feito por o que recibe o nombre de "Verrugón". Representa o poder publico d'a ciudat. Os suyos vestitos son os propios d'o sieglo XVIII con a casaca y o calzón de tierzopelo marrón y o sombrero de tres picos verde.

Al Berrugón,

le picaron los mosquitos,

y se compró

u sombrero de tres picos

O Torero

Representa un torero d'a epoca d'os matadors Pepe Hillo, Martincho y Josef Cándido, anque se creye que no ye degún d'istos. Os suyos vestitos son os tradicionals d'o toreo d'a epoca, d'estilo goyesco. A canción tradicional d'o Torero diz:

El Torero como es tan chulo,

salta la tapia

y se rompe el culo

O Robaculeros

Pareixe que o Robaculeros naixió de l'antigo cabezudo dito Sancho Panza, anque no se sabe mui bien como tampoco se sabe que representa. Leva barba, un vestito blanco con elementos en royo y un gorro tamién royo.

Gosa decir-se tamién o "Pirulí" u "Don Juan Pirulí" por o suyo gorro rematato en punta. As cancions populars d'o Robaculeros son:

Al Pirulí

de la Habana

Pirulí

El Robaculeros

no sabe correr

y por eso da

tantos traspiés

A Pilara

Representa a Pilar Lahuerta, cantaire d'o salón Oasis de Zaragoza y parella artistica de Susepet. A Pilara fue baptizata en as Fiestas d'o Pilar de 1982, o día 10 d'octubre en a seu d'o concello de Zaragoza.

O suyo vestito ye pareixito a lo que levaba Pilar Lahuerta en as suyas actuacions, royo y verde y con una diadema d'as mesmas colors en a cabeza.

O Boticario

Ye atro d'os cabezutos que probablement representa a una persona real. Son tres os zaragozanos que dicen puet representar o boticario: Pedro Alonso, un ciudadán cabalero de Zaragoza; Félix Bartolomé Guillén, churisconsulto y Tomás Bayod que yera farmaceutico en a carrera Alifonso. Manimenos a mayor parti d'os autors dicen que ye o primer d'istos, Pedro Alonso.

Va vestito con una bata de cuadros y un birret azul. A suya canción popular diz:

Boticario, canario,

garras de alambre,

le cayo una teja

y no le hizo sangre

L'Azutero

L'Azutero ye un d'os mas nuevos cabezutos d'a comparsa zaragozana, ya que fue presentato en a mesma capital aragonesa o 6 d'octubre de 2013. Tamién dito o "Royo del Rabal", en referencia a o famoso hotero d'iste barrio d'a ciudat. A suya canción popular diz:

¡Azutero panzón,

deja de cantar jotas,

y reparte zurrón!