Idioma rumano

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Rumano
Română
Atras denominacions:
Parlau en: Rumanía, Republica de Moldavia, Serbia, Canadá, Estaus Unius, Rusia y atros
Rechión: Europa Centro-oriental
Etnia: Rumanos
Moldavos
Parladors:

• Nativos:
• Atros:

28 millons

• 24 millons
• 4 millons

Posición: 36 (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica: Luengas indoeuropeas
 Italicas
  romances
   Romances orientals
    Rumano
Escritura: Alfabeto rumano (latino)
Estatus oficial
Oficial en: Rumanía
Republica de Moldavia
Voivodina (Serbia)
Unión Europea
Unión Latina
Luenga propia de: {{{propia}}}
Reconoixiu en: {{{reconoixiu}}}
Regulau por: Academia Rumana
Academia de Ciencias de Moldavia
Codigos
ISO 639-1 ro
ISO 639-2 ron (T) / rum (B)
ISO 639-3 ron
SIL
Extensión d'o Rumano
mapa de dialectos d'o rumano.

L'idioma rumano[1] (limba română), denominada por bel lingüistas dacorrumano[1], ye una luenga indoeuropea d'o grupo italico que fa parte de subgrupo romance. Entre as luengas romances, o rumano ye cinqueno por numero de parladors, seguindo a o espanyol, o portugués, o francés y l'italiano.

En a Edat Meya o rumano no s'escribiba pero ye posible tener conoixencia d'a existencia d'esta luenga por elementos rumanos en meyo de textos escritos en eslau eclesiastico antigo, (o mesmo que se desveniba con l'aragonés con respecto a lo latín medieval antes d'o sieglo XIII). Tanto a ilesia ortodoxa feba servir o eslau eclesiastico como a ilesia catolica, que feba servir o latín, aturoron o desembolique d'o rumano como luenga escrita. Dende o sieglo XV y XVI encomenzó a superar-se esta situación, en parte por a reforma protestant que plegó ta tierras d'os saxons transilvanos. A reforma protestant yera partidaria de fer servir as luengas nacionals en a liturchia. Por atra part dende o concilio de Trento a ilesia catolica tamién feba servir as luengas nacionals.

Fonetica[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo fonetica d'o rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A vocal latina A evoluciona en posición atona a una vocal neutra ă, y a vegadas tamién en posición tonica (por eixemplo en o morfema personal de primera persona plural -ăm).

A vocal latina A seguida d'a N evoluciona a un fonema diferent que se representa con o diacritico â y que presenta un equivalent en albanés.

  • MANUM > mână ("man").

A -L- intervocalica latina pasa a -r-:

  • FILU > fir
  • GULA > gura

Morfolochía[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Morfolochía d'o rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Declinación, chenero, numero[editar | modificar o codigo]

Bi ha una declinación de cinco casos: nominativo, acusativo, chenitivo, dativo y vocativo, pero en a practica as formas de nominativo coinciden con as d'acusativo y as de chenitivo con as de dativo.

O rumano conserva o chenero neutro d'o latín, que prene formas masculinas en singular y femininas en plural. Os plurals neutros latinos en -ORA perviven en a desinencia -uri (TEMPORA > timpuri), os plurals neutros en -A perviven en a desinencia -e.

O rumano presenta a particularidat que as desinencias indicadoras de caso, chenero y numero fan cambiar as vocals d'a radiz. Por eixemplo en fată ("chica"), en nominativo-acusativo plural ye fete. Esto s'ha plegau a dicir "declinación interna".

Articlo definiu[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Articlo definiu en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En rumano, meglenorrumano, arrumano y istrorrumano l'articlo definiu se coloca como enclitico dimpués d'a parola, a diferencia d'as atras luengas romances. O caracter de l'articlo postposau presenta un gran intrés porque n'este o rumano coincide con l'albanés (considerau d'orichen daco por beluns), y con as luengas eslavas mes meridionals (bulgaro y macedonyo) y con as luengas escandinavas.

  • Sustantivos masculins (singular, nominativo/accusativo):
codru - codrul (selva - a selva);
pom - pomul (árbol fruital - l'árbol);
frate - fratele (chirmán - o chirmán);
tată - tatăl (pai - o pai).
  • Sustantivos neutros (singular, nominativo/acusativo):
teatru - teatrul (teatro - o teatro);
loc - locul (puesto - o puesto);
  • Sustantivos feminins (singular, nominativo/acusativo):
casă - casa (casa - a casa);
floare - floarea (flor - a flor);
cutie - cutia (caixa- a caixa);
stea - steaua (estrela - a estrela);

Morfolochía verbal[editar | modificar o codigo]

Conchugacions[editar | modificar o codigo]

Por a evolución d'a conchugación verbal o rumano se situa chunto con o italiano, francés, catalán y atras luengas en un "aria innovadora" seguntes Heinrich Lausberg, compartindo una evolución pareixida en a conchugación incoativa y en o participio.

En bel aspecto o rumano y os dialectos italianos d'o sureste fan part d'una "romanidat interhadriatica", por eixemplo o sufixo -IDIARE d'os verbos frecuentativos interfirió en a evolución d'a primera conchugación latina enta a primera conchugación d'ixas luengas romances, amaneixendo uns incrementos verbals en as formas personals que deriván de -IDI-. D'esta traza bi ha dos variants d'a primera conchugación u conchugación acabada en -a, (eu cânt) una dreitament derivada d'a latina y atra con una -z- (eu lucrez), igual como en atras luengas bi ha dos variants d'a conchugación en -ir una normal y un atra incoativa.

Tiempos verbals[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Tiempos verbals en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O rumano se diferencia d'atras luengas romances en a formación d'o futuro. O futuro d'indicativo s'ha orichinau a partir d'una perifrasi verbal latina con o verbo VOLERE resultando formas como voi cânta, a diferencia d'atras luengas romances que tienen un futuro d'indicativo derivau d'una perifrasi con o verbo haber (cantar+he > cantaré).

O pasau perfecto simple d'indicativo persiste en as parlas d'Oltenia, pero en rumano cheneral ha caito en desuso, cheneralizando-se l'uso d'o pasau perfecto composau d'indicativo pa a suya función como en idioma francés.

Prefixos y sufixos[editar | modificar o codigo]

Bi ha prefixos y sufixos d'orichen eslau:

  • ne-: nebun, ("barrenau"), necredincios, nerabdare
  • răz-: visible en război, ("guerra"), răsuci, răzgândi,răsculat, răscopt, răztalmacit.
  • -ac: sarac
  • -că:
  • -aci:
  • -eală:
  • -nic: intuneric, ("escuro").
  • -an: băietan, sărăcan, bogătan, prostovan
  • -iște:
  • -iță: fetiță

Sintaxi[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Sintaxi d'o rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Sintaxi verbal[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Sintaxi verbal d'o rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Adintro d'as oracions completivas bi ha una diferencia en as estructuras formadas por verbos declarativos y las formadas por verbos volitivos, que presentan conchuncions y modos verbals diferents.

Los verbos declarativos van seguius d'a conchunción y d'una proposición subordinada con verbo en indicativo.[2]

Am spus că nu pot veni.

Los verbos volitivos, que van seguius d'a conchunción (< latín SĪ) y d'un verbo en subchuntivo.[2]

Eu vreau să mergem cu cortul.

Amás en rumano se fa servir lo present de subchuntivo en casos en os que atras luengas romances fan servir lo infinitivo:

  • Vreau să dorm.
    • Quiero dormir.

Lexico[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo lexicolochía d'o rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O lexico rumano ye d'orichen latino en as palabras de mayor uso, pero se diferencia d'atras luengas latinas en tener un mayor porcentache de lexico eslau, griego, turco y hongaro, a mes d'o substrato daco.

Lexico daco[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo substrato daco en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O sustrato de l'idioma rumano ye o daco, luenga d'os pueblos prerromanos conoixius como chetos por os griegos, a lo sud d'os Carpatos y dacos por os romanos, a lo norte. Belunas d'estas palabras tienen equivalents en albanés y esto ye un argumento a favor d'a teoría de l'orichen daco d'a luenga albanesa.

A palabra mal que significa "ribera" u "marguin d'o río" u "ripa" en rumano y "mont" en albanés poderba tener relación con a denominación Dacia Maluensis d'una parte de Dacia, que en tiempos de l'emperador d'orichen hispanorromano Marco Aurelio se converte en a Dacia Ripensis.

A palabra rumana argea tien relación con l'alganés ragal, ("capana").

Particularidaz d'o lexico latino[editar | modificar o codigo]

Entre os elemenos latinos d'o lexico rumano s'observa l'ausencia de muitas palabras comuns a totas as luengas romances occidentals (no se troban os resultaus d'a evolución de contentus, semper, amare, amicus, carus y centum, que se troban substituyidas por palabras d'o substrato daco u d'o superstrato eslau).

Bi ha palabras latinas només conserva que o rumano:

  • LIBERTARE > a ierta, ("perdonar", pareixiu a lo latinismo barkhatu present en basco, derivau de PARCERE)
  • INTELEGERE > a înțelege, ("entender", coincident con o latinismo endegatu present en basco)

Bi ha palabras que han preso atro significau:

Bi ha elementos latinos que ilustran l'antiga vida urbana d'a Dacia romana perdida cuan as invasions godas y hunnas:

  • PAVIMENTUM > pamânt, ("suelo", "tierra", ilustra que cuan as invasions barbaras os habitants romanizaus d'as ciudaz fuyoron t'o meyo rural, on diciban a lo suelo de tierra como si fuese o suelo u pavimento d'as ciudaz d'orichen).
  • VETERANUM > batrân, ("viello").

O rumano comparte con l'aragonés y catalán o resultau d'o verbo PLICARE dende o suyo significau militar:

  • PLICARE (PLICARE TENTORIA, "plegar a tienda") > a pleca, ("ir-se-ne", pareixiu a l'aragonés plegar pa dicir "rematar a fayena y ir-se-ne".

Un atra curiosidat d'o lexico d'orichen latino en rumano ye que bella palabra ha plegau por diferents camins, u por l'hongaro u por o griego moderno, como a palabra CALAMARIUS ("tintero"), que en o Banato se diz călămariș porque provién de l'hongaro kalamáris y en rumano de Muntenia y stándard se diz călimara porque provién d'o griego moderno.

Lexico eslau[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Superstrato eslau en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O eslau eclesiastico yera a luenga liturchica d'os vlacos en Moldavia, Vlaquia y Transilvania, que yeran ortodoxos. Igual como esdevién con l'aragonés y la luenga liturchica latina u o latín medieval arromanzau, as primeras muestras escritas d'idioma rumano son conchuntos de palabras rumanas en meyo de textos en eslau eclesiastico. A importancia relativa d'o lexico eslau ye obchecto de discrepancia, y dificil d'evaluar, sobretot cuan en o periodo d'entreguerras muitas palabras eslavas han estau substituyidas por equivalents franceses, italianos u latinos, (relatinización). Palabras eslavas que s'emplegan muito en rumano son: da ("sí", afirmación), bici ("zurriago"), bârlog, ("escondrillo", "amagadero" d'un animal gran), castravete ("pepino"), cofă ("pozal" de fusta d'abete), dragoste ("amor"), glas ("voz", "trino"), horn ("chaminera"), iubire ("amor"), pustiu ("desierto", como adchectivo), pustie ("desierto", como sustantivo), țintă ("obchectivo", "diana", "blanco a on lanzar"), a azvârli ("lanzar", "chitar", "arrullar").[3]

Lexico hongaro[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Hongarismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O lexico hongaro entró dende o sieglo X, cuan os hongaros encomienzan a ocupación d'o Banato y Transilvania, (Erdely en hongaro) dica o sieglo XX, cuan pierden o control d'estas rechions de Rumanía. As parolas d'orichen hongaro podrían suposar o 2 % d'o total en o vocabulario rumano.[3]

Palabras d'orichen hongaro son:

Bi ha bel verbo d'orichen hongaro que igual como os verbos d'orichen eslau s'han asimilau a los verbos d'a conchugación acabada en i:

  • a alcătui ("formar", "constituir") < alkot.
  • a bănui ("suposar", "sospeitar") < bánni.
  • a bântui ("encorrer", "estar afectau por bellacosa negativa").
  • a cheltui < költeni ("gastar")
  • a făgădui < fogadni = ("prometer")
  • a mântui < menteni = ("salvar").

A terminación -oara ye l'adaptación en rumano a la terminación hongara -var, que deriva tamién de varos.

Lexico turquico[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Turquismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A mayor parte d'o lexico d'orichen turquico entró en o periodo otomán y puet decir-se "turqués", pero tamién puet haber-ie palabras turquicas venidas con os pueblos nomadas d'as estepas euroasiaticas como os pazinacos y cumans, que convivioron con os vlacos en as planas de Muntenia y Moldavia. En o rumano de Transilvania estas palabras son menos numerosas.

Palabras turquicas son: Cioban ("pastor"), Odaie ("cambra", habitación), Musafir ("huesped"), Bacșiș ("propina", "soborno"), Bucluc, cafea ("café"), Calabalâc ("trastes", "bartulos"), chibrit ("misto", "fosforo"), dușman ("enemigo"), geam ("veire"), halva (cierto tipo de confit oriental), tutun ("tabaco"), mahala ("suburbio", "barrio marguinal" en realidat una palabra arabe como l'aragonés medieval "almofalla" pero venida a traviés d'o turco). Os sufixos -lic y -giu tamién son turquismos: bulangiu ("maricón"), geamgiu ("vidriero"), iaurtgiu, ghiurghiuliu ("tinto", referiu a vins), giuvaergiu, macaragiu, sacagiu, bragagiu, cafegiu, camionagiu, tutungiu ("estanquero"), Cismigiu.

Muitas palabras turquicas s'han deixau de dicir, substituyidas artificialment por palabras francesas, italianas u latinas dende que a Rumanía independient miró d'amanar-se culturalment a Europa occidental.

Lexico griego[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Helenismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A diferencia d'atras luengas neolatinas en rumano bi ha helenismos recients, que plegoron cuan o dominio otomán, especialment entre os anyos 1711 y 1821 cuan o gubierno d'os funcionarios griegos fanariotas. Muitos griegos emigroron ta Vlaquia-Moldavia y trayoron palabras nuevas, a mayor parte ya desapareixidas. As que encara s'emplegan prou son: anapoda ("a'l revés"), conopida ("coliflor"), fila ("fuella de paper"), filotimie ("amor propio"), molima ("contachio", "epidemia"), nostim ("chentil", "agradable"), a plictisi ("aburrir").

Lexico chermanico[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Chermanismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

S'ha quiesto interpretar palabras como gard ("cleta") y Baltă ("paúl") como d'orichen chermanico oriental (a branca chermanica a la que perteneixeba a luenga d'os chipidos y a luenga gotica, d'os godos), pero no ye pas seguro y no ye de descartar que sigan d'orichen daco u eslau.

Bi ha chermanismos antigos que plegoron a traviés d'o latín vulgar Tapă ("cepo"), Tufă ("barcera").

Los tudesquismos son muito mes segurs. En o Banato y Transilvania bi ha muitas palabras alemanas, belunas traitas por os saxons transilvanos en o sieglo XIII, belatras pos os suabios d'o Danubio en o sieglo XVIII y por l'administración austriaca en o Banato, Transilvania y Bucovina.

Dende as ciudaz saxonas de Sibiu y Brașov muitas d'estas palabras pasoron t'o rumano d'Oltenia y Muntenia por as relacions comercials como por eixemplo:

  • Ferdelă: unidat de mesura de capacidat de 20 litros.
  • Corfă: "canasta", d'o saxón transilvano fyrdel, alemán actual Viertel.
  • Ștreang: "cuerda", de l'alemán Strang.
  • Pîrgar: consellero, ciudadán, a traviés de l'hongaro antigo Purgar, de l'antigo saxón *Purger, equivalent a l'alemán actual Burger.
  • Ladă: "caixa", de l'alemán Lade, a traviés de l'hongaro Láda.

A presencia d'askenazís, que charraban yiddisch, tamién trayó muitos chermanismos:

  • Belfer: mayestre, ayo.

A relatinización lexica d'o rumano[editar | modificar o codigo]

A mayor parte d'as palabras latinas d'orichen culto no amaneixen en rumano dica zaguers d'o sieglo XVIII, a traviés d'escritors transilvanos greco-catolicos, que heban estudiau en Roma u Viena y se proposaban de purificar a luenga d'elementos forans. Destacoron n'esta fayena George Șincai y Petru Maior.

En o sieglo XIX en Vlaquia y Moldavia atros escritors siguioron esta mesma linia, plegando a desacheracions como as d'o erudito A.T Laurian: En os tiempos que l'alfabeto cirilico fue substituyiu por l'alfabeto latino a mes d'introducir palabras latinas pa substituyir palabras rumanas d'orichen latino, se precuraba achustar as palabras rumanas en a nueva ortografía a una suposada etimolochía latina:

Entre as palabras romances acestora se escribiba questora, credința se escribiba credentia y adecă s'escribiba adeque

Entre as palabras eslavas război s'escribiba răsbel, como si derivase de RES BELLICA

A relatinización continó a zaguers d'o sieglo XIX y primers d'o sieglo XX, prenendo como base o francés y en menor mesura o italiano, y por eixemplo jupân fue parcialment substituyiu por șef.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. 2,0 2,1 (es) Románica, Volúmenes 4-6. Editor: Instituto de Filología Románica, Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación, Universidad Nacional de la Plata, 1971, p 223.
  3. 3,0 3,1 (ro) Maria Boatcă, Silvestru Boatcă, Marcel Crihană: Gramatica limbii române explicată și cu exerciții. Edit-construct 2000.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Wikipedia
Wikipedia
Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en Rumano.


Luengas romances
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano
Luengas oficials d'a Unión Europea
Alemán | Anglés | Bulgaro | Castellano | Checo | Danés | Eslovaco | Esloveno
Estonio | Finés | Francés | Griego | Hongaro | Irlandés | Italiano | Letón | Lituano
Maltés | Neerlandés | Polaco | Portugués | Rumano | Sueco
Fuent: Pachina oficial d'a UE