Superstrato latino en basco

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O superstrato latino en basco se nota en o lexico y en bels elementos gramaticals. Son producto d'a influencia d'a luenga latina en tiempos de l'Imperio Romano y d'a cristianización. Os latinismos se notan particularment en o lexico institucional y d'a relichión cristiana.

En tiempos de l'Imperio Romano y en especial en o Baixo Imperio o basco estió rodeyato de tot d'arias romanizatas on a sola luenga que se parlaba latín y en l'Alta Edat Meya o basco yera rodeyato por arias on ya se parlaban luengas romances: l'occitán gascón a lo norte d'os Pireneus, o castellano a l'ueste y o navarro-aragonés a lo sud y este.

O superstrato latino d'o basco presenta analochías con o superstrato latino present en idioma albanés, luenga que tamién prene d'o latín a terminolochía cristiana y part d'a terminolochía d'a vida comunitaria y actividat intelectual.

Lexico d'orichen latino en basco[editar | modificar o codigo]

Muitas parolas d'orichen latino presents en o basco s'han de remontar a tiempos d'os romanos, pus no presentan a fonetica propia d'as luengas romances d'arredol. Os latinismos en basco pueden perteneixer a lo lexico d'a organización churidica u administrativa, d'a relichión cristiana u representar latinismos anomalos.

A lo lexico institucional u churidico pertanyen lege (<LEGEM, "lei", en albanés ligje), errege (< REGEM, ("rei"), populu (< POPULUM, "pueblo"), damu (< DAMNUM, "danyo"), meneratu , (con o significato de "sozmeter-se" provién de VENERARI, VENERARE, menperatu (< IMPERARE, "sozmeter"), bedekatu (< IMPEDICARE, "impedir").

A lo lexico cristiano kristau (<CHRISTIANUM, "cristiano"), eliza (< ECCLESIA, "ilesia"), ponde, ponte (con o significato de "pila baptismal", provién de FONTEM, "fuent" remembrando a lo toponimo "Pandicosa", derivato d'as fuents termals), avendu ("aviento") y gurutz ("cruz"), este zaguero d'intrucción tardana, por estar tardana a cristianización d'os basco-aquitanos. Os chigants d'a mitolochía basca ditos jentilak son una remeranza d'os muitos bascos encara no cristianizatos en l'Alta Edat Meya.

Os latinismos anomalos pueden estar parolas no presents en as luengas neolatinas d'Hispania u Galia, pueden estar latinismos que no conservan as luengas neolatinas u latinismos que se veyen en as luengas romances orientals. D'esta traza tenemos parolas como axuri (< HAEDIOLUS "cordero", con derivatos presents en dialectos retorromanicos y italianos d'os Alpes), atxeter, ("medico", derivato d'o latín ARCHIATER y este d'o griego ARCHIATROS y no conservato en luengas neolatinas), barkhatu (<PARCERE, perdonar y pareixito a lo rumano a iarta, tamién "perdonar" y suposatament derivato de LIBERTARE), endegatu (<INTELLIGERE, "entender", "comprender", como o rumano a inţelege). Os latinismos en basco se gosan presentar sin diminutivo latino contrastando con as luengas neolatinas d'arredol que en bels casos fan derivar bellas parolas patrimonials dende a forma latina con diminutivo, (por eixemplo l'aragonés ovella provién d'o latín tardano OVICULA, diminutivo de ovis). D'esta traza a parola goru ("roca"), deriva dreitament de COLUS contrastando con conocchia en italiano, derivata d'a forma con diminutivo COLCUCULA, CONUCULA).

Tamién bi ha casos de duplicidat d'un termin basco orichinal y un termin latino que tenió muito uso antes mas. Caro Baroja comenta que en basco actual ye frecuent dicir a los viellos camins secundarios con a parola latina estrata, (d'o latín vía strata; estrada existiba en aragonés medieval y encara lo fan servir en portugués pa dicir autostrada, "autopista"), contrastando con os camins principals que conducen a las localidaz que son cabeza de partiu chudicial que se denominan con a parola basca vide seguito d'a población (Salvatierra bide = camín de Salvatierra).

Fonetica d'os elementos latinos presents en basco[editar | modificar o codigo]

A fonetica d'os latinismos en basco presenta un caracter conservador y arcaico y se pareix mes a la forma orichinal latina que no pas as formas romances d'os idiomas d'a redolata.

Se conserva o caracter velar d'as C y G latinas debant I y E, en los ampres mes antigos, (en o curso d'a evolución dende o latín a los idiomas romances estas consonants se palatalizoron y se convertioron en atros fonemas).

  • bake < PACEM
  • gertu < CERTUM
  • neke, ("fatiga", "molestia") < NECEM
  • lege < LEGEM
  • errege < REGEM
  • magina < VAGINA
  • Manimenos bi ha parolas que amuestran palatalización, como gurutz ("cruz"), que penetroron mes tarde (cristianización forzata tardana) en una etapa en a que o latín ya heba evolucionato ta luengas romances en incipient diferenciación

Se conservan resultatos diferents d'o par Ē larga, Ǐ curta, (que se confundioron en part de l'imperio en E).

  • phike < PICEM
  • biscu < VISCUM
  • meta, ("montón de piedras") < META

Se conservan resultatos diferents d'o par Ǒ larga, Ŭ cuta, (que se confundioron en part de l'imperio en O).

  • burkila, furkila, ("rueca") < FURCILLA
  • gura ("deseyo") < GULA
  • istupa < "STUPPA"
  • lukuru ("usura") < LUCRUM
  • soka < SOCA
  • oren ("hora") < HORA

Desapareixe a nasal intervocalica, que remembra a evolucions analogas en gascón y galaicoportugués

  • doatu, ("dar") < DONARE, DONATUM
  • balea < BALENA
  • ohore < HONOREM
  • imia (una unidat de mesura) < HEMINA
  • garaun < GRANUM
  • kua < CUNA
  • domeka < DOMINICA
  • lukaika < LUCANICA

A -L- intervocalica latina se converte en a -r-:

  • gura < GULA
  • maru < PALUM

A -LL-, que se pronunciaba cheminata en latín, se converte en -L-, como en galaicoportugues.

  • maskelu, ("chaudrón") < VASCELLUM
  • makhila, ("bastón") < BACILLUM

A consonant inicial P se converte en a B:

  • barkhatum < PARCERE
  • bake < PACEM

A consonant inicial C- puet convertir-se en G- como en aragonés:

  • gertu < CERTUM
  • gastelu < CASTELLUM ("castiello")

A consonant inicial V- se converte en a M-:

  • mimen < VIMEN ("bimbre")
  • maskelu < VASCELLUM

A F- inicial, que no existe en o sistema fonolochico basco s'adapta de diferents trazas: o desaparer o convertir-se en P, B o M:

  • FICUM > iko, biku, piko ("figo")
  • FORMA > orma, borma
  • FURCILLA > urkila, murkila, burkila
  • FRICARE > berekatu, perekatu
  • FAGUS > pago, bago, ("fayo" encara que n'este caso podría estar un celtismo, significando o toponimo Bayona, "o fayo gran").

Coincidindo con l'aragonés central bi ha latinismos con sonorización dezaga de liquida:

  • MONTE-M > mendi ("mont").
  • ADVENTU-M > avendu ("aviento").

Bibliografia[editar | modificar o codigo]