Ilirios

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os ilirios u iliricos son un conchunto de pueblos indoeuropeus poco conoixitos que en o primer milenio antes de Cristo habitoron a part occidental d'os Balcans (Iliria), a part suroccidental d'a Cuenca Panonica y as costas hadrianas d'Italia. As luengas iliricas son poco conoixitas. Cuan a Primera Edat de Fierro desembolicoron una cultura de Hallstätt (Hallstät C). Fuoron sozmesos por os romanos ya en tiempos d'a Republica Romana y se romanizoron. Os ilirios romanizatos u ilirio-romanos s'eslavizoron en l'alta Edat Meya, de fueras d'os dalmatas.

Reparto cheografico[editar | modificar o codigo]

Os territorio ocupato por os ilirios iría dende o Danubio a lo golfo d'Ambracia y dende a Mar Hadriana a los Monts Šar.[1] Pueblos iliricos yeran os dalmatas, os ardieus, os dardans, os albans, os taulantios, os molosos y os tesprotos.[2] Os panonios, situatos a lo norte d'o río Save tamién son consideratos ilirios. D'alcuerco con atros autors bels pueblos d'a Peninsula Italica yeran tamién iliricos como os daunos, os mesapios y os venetos, o cual ye polemico.

Se considera que a linia formata por os ríos Morava-Vardar los desepararía d'os pueblos dacos y tracos.

Organización social y politica[editar | modificar o codigo]

A organización social d'os ilirios yera a lo principio tribal con un chefe esleito y un consello de viellos. Manimenos os ilirios tamién constituyoron federacions tribals (como una federación de tribus con centro en Delminium) y reinos de poca durada.[2]

Historia[editar | modificar o codigo]

En o pasato d'identificaba a los ilirios como os portadors d'a Cultura d'os Campos d'Urnas, no nomás en os Balcans, tamién en a mesma Peninsula Iberica. Manimenos a visión actual no ye tan simpla, y a denominación d'"ilirios" pa os pueblos indoeuropeus d'os Campos d'Urnas s'ha de prener como un termin en sentito amplo y sin confundir-los con os ilirios propiament ditos[3] que son conoixitos de Dalmacia, Herzegovina y Bosnia dende tiempos d'Herodoto. S'accepta que os portadors d'a cultura d'os Campos d'Urnas yeran indoeuropeus, pero no necesariament ilirios, podendo estar emparentatos u relacionatos con l'orichen de diferents pueblos paleobalcanicos (venetos, misians, frichios, armenios, ecetra).

Os ilirios propiament ditos estioron beluns d'os portadors d'a cultura de Hallstatt C en os Balcans occidentals. O periodo entre os anyos 750 a.C y 450 a.C ye conoixito en fuents anglosaxonas como Hallstatt ilirián. Estioron a presencia d'as colonias griegas en a costa y o comercio factors que influyoron en l'aparición y desemboloque d'a Cultura de Hallstätt (Hallstätt C) en tierras d'os ilirios. A explotación d'as minas de fierro de Bosnia dió un empentón a lo comercio.

As costas d'a Mar Hadriana conoixioron una colonización griega primerenca, y as principals colonias griegas que bi heba en Iliria yeran Epidamno (fundata en l'anyo 627 aC), Apolonia, (fundata en l'anyo 600 aC), Corcira la Negra, Lisos y Faros (Hvar).

Os ilirios d'o norte u d'a cuenca danubiana se veyoron afectatos por a expansión d'os galatas (celtas) portadors d'a Cultura de La Tène d'o sieglo III a.C. O mesmo Aleixandre lo Gran fació servir a los galatas pa neutralizar a los comuns enemigos dardans de l'actual Macedonya d'o Norte. En tierras d'os ilirios septentrionals s'establió o pueblo celta d'os escordiscos.

En as costas d'Iliria se practicaba a piratería a mitat d'o sieglo III A.C. A mitat d'o sieglo III aC amaneixió un reino ilirico con capital en Escodra. Os romanos establioron un protectorau sobre a costa con o territorio de Partinia, Atitania, Epidamno, Apolonia, Orico y Corcira. En l'anyo 167 aC, cuan a Tercera Guerra Macedonica os romanos ocuporon ixe reino, en l'anyo 156 aC Delminium y o resto d'o país entre os anyos 119 aC y l'anyo 33 aC. Os romanos creyoron a provincia d'Illyricum. Os ilirio-romanos tenioron importancia en l'Exercito Romano. Cuan l'Imperio Romano perdió o control d'os territorios d'Illiria os ilirio-romanos s'eslavizoron, de fueras d'os antipasaus d'os dalmatas medievals que fuoron asimilatos por os italianos y croatas mes tarde.

Mencions en fuents aragonesas[editar | modificar o codigo]

Bi ha pocos textos medievals que mencionen a los pueblos iliricos. Uno d'ellos ye a traducción aragonesa de "Breviarum ab urbe condita":

vino en poder de paulo emilio consul el cual le fizo honor no asi como aue(n)cido car quisiese cay[er] a los suyos piedes no lo consentio antes lo fizo asentar cerca el et aquestas leys fueron dadas por los Romanos a los macedonios et a los iliricos que fuesen francos et que pagasen la meytat del tributo que dauan alos Reyes por tal que peresciese quel pueblo Romano mas batalla ua por egualdat equitat que por auaricia asi que en conuent de Jnfinidos pueblos

Atra ye en "Historia contra los Paganos":

Como todas las gentes vinieron a cesar dema(n)da(n)do le paz. Rubrica. Los Noricios / los ylirios / los Pannonios / los dalmatas los Messios los Trachas los Dacios / los Sarmatas et muyt muchos et gra(n)des pueblos de Germania por diu(er)sos duq(ue)s fuero(n) uencidos / o rep(re)midos / o encara por empachamie(n)to et forçamie(n)to de muyt grandes Rios esto es de Renno et de Danubio fuero(n) encerrados et appartados.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. Ilirios. Articlo sobre os Ilirios en a Enciclopedia Salvat 1969
  2. 2,0 2,1 Ilirios. Articlo sobre os Ilirios en a Enciclopedia Salvat
  3. From the Bronze Age to the coming of slavs Articlo History os Balkans en o tomo 2 d'a Enciclopedia Britannica 1974 15º edición.