Diferencia entre revisiones de «Romance navarro»
Sin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Linia 1: | Linia 1: | ||
{{Grafía_87}} |
|||
{{luenga |
{{luenga |
||
| color = lawngreen |
| color = lawngreen |
||
| nombre = Romance navarro |
| nombre = Romance navarro |
||
| nombre autoctono = |
| nombre autoctono = |
||
| atras denominazions = [[ |
| atras denominazions = [[Navarro-aragonés]] |
||
| país = [[Imachen:Bandera de Reino de Navarra.svg|border|22px]] [[Reino de Navarra]] |
| país = [[Imachen:Bandera de Reino de Navarra.svg|border|22px]] [[Reino de Navarra]] |
||
| rechión = |
| rechión = |
||
Linia 22: | Linia 21: | ||
| mapa_leyenda = |
| mapa_leyenda = |
||
}} |
}} |
||
Se dize ''' |
Se dize '''romance navarro''' a las formas d'o romance [[navarro-aragonés]] que se charraban en o sud y este de [[Navarra]]. No existiba deseparación neta entre o navarro y l'[[Idioma aragonés|aragonés]]. As denominacions d'aragonés, navarro y riochano no responden a diferencias reals que existisen en una mesma epoca, (podeban estar más grans con una [[comarca]] dentro de una mesma rechión), responden a las diferents historias linguisticas d'o romance en ixos reinos u rechions como consecuencia de diferent historia politica. Existiban diferents trazas d'escribir, como consequencia que a [[Ilesia Catolica]] perdió o monopolio d'a escritura y lo prenioron as dos monarquías, [[lista de reis de Navarra|navarra]] y [[lista de reis d'Aragón|aragonesa]]. |
||
== Ortografía == |
== Ortografía == |
||
* Lo diftongo ''-ua-'' s'escribiba ''-oa-'': ''c'''oa'''l'', ''c'''oa'''tro'', ''jeg'''oa'''''. |
* Lo diftongo ''-ua-'' s'escribiba ''-oa-'': ''c'''oa'''l'', ''c'''oa'''tro'', ''jeg'''oa'''''. |
||
* Los fonemas palatals |
* Los fonemas palatals ny y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): ''castie'''yll'''o'', ''castie'''ill'''o'', ''sie'''ill'''o''. |
||
== Fonetica == |
== Fonetica == |
||
* Mayor |
* Mayor tendencia a perder a -e final: |
||
** Etxe (etxa- en composizion) Berri (Casa |
** Etxe (etxa- en composizion) Berri ("Casa nueva" en [[Idioma vasco|vasco]]) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras variants dende 1102) |
||
** Sindembargo, igual que en o fuero de Teruel, no se |
** Sindembargo, igual que en o [[fuero de Teruel]], no se produciba en os alverbios rematatos en -''ment'' porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -''mentre'' |
||
* No se rechistran |
* No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, etz... |
||
* Se |
* Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m- |
||
** ''palomba'', ''ambos'' |
** ''palomba'', ''ambos'' |
||
== Morfolochía == |
== Morfolochía == |
||
O |
O demostrativo masculín singular ye ''esti'' u ''aquesti'' en cuenta d'estar ''est(e)'' u ''aquest(e)'', coincidindo n'esto con l'[[aragonés d'as comunidatz aragonesas]], (se i documenta en la versión romance d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os navarros intervinioron en a repoblación d'esta zona), y con o [[riochano precastellán|riochano]]. En os documentos d'o [[Monesterio d'Irache]] se documenta ''esti'' pero no ''aquesti''. |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
O texto més antigo |
O texto més antigo conoixito en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o [[Fuero de Chaca]] en [[1171]] a os pobladors d'o [[Pueyo de Castillón de Sangüesa]] por parte de [[Sancho VI de Navarra|Sancho lo Saputo]]: |
||
{{Cita|esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre [[Sangüesa]], é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos}} |
{{Cita|esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre [[Sangüesa]], é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos}} |
||
== |
== Pervivencias == |
||
Igual que en a [[provincia de Zaragoza]], bi ha muitos repuis |
Igual que en as [[Cinco Villas]] y en cheneral en tota a [[provincia de Zaragoza]], bi n'ha muitos repuis lexicos. Ye de destacar: |
||
* En a redolada d'Eslava a |
* En a redolada d'[[Eslava]] a chent viella emplegaba de chóven a [[desinencia]] -i pa a primera persona d'o present d'os [[imperfectos]] egual que en [[ansotano]]. |
||
* O |
* O navarrismo más estendillato, ye l'antroponimo ''Xabier'', adaptato a muitas luengas occidentals. |
||
* En o dreito foral |
* En o [[dreito foral navarro]] encara existe o termino ''dominio concellar''. |
||
== Enrastres externos == |
|||
* {{es}} [http://groups.msn.com/TierrasdelEbro/lenguas.msnw?action=get_message&mview=0&ID_Message=9&LastModified=4675597207405621799 Información d'o romanze nabarro] |
|||
{{Variants meyevals d'o romanz navarro-aragonés}} |
{{Variants meyevals d'o romanz navarro-aragonés}} |
Versión d'o 14:56 4 avi 2010
Plantilla:Luenga Se dize romance navarro a las formas d'o romance navarro-aragonés que se charraban en o sud y este de Navarra. No existiba deseparación neta entre o navarro y l'aragonés. As denominacions d'aragonés, navarro y riochano no responden a diferencias reals que existisen en una mesma epoca, (podeban estar más grans con una comarca dentro de una mesma rechión), responden a las diferents historias linguisticas d'o romance en ixos reinos u rechions como consecuencia de diferent historia politica. Existiban diferents trazas d'escribir, como consequencia que a Ilesia Catolica perdió o monopolio d'a escritura y lo prenioron as dos monarquías, navarra y aragonesa.
Ortografía
- Lo diftongo -ua- s'escribiba -oa-: coal, coatro, jegoa.
- Los fonemas palatals ny y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): castieyllo, castieillo, sieillo.
Fonetica
- Mayor tendencia a perder a -e final:
- Etxe (etxa- en composizion) Berri ("Casa nueva" en vasco) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras variants dende 1102)
- Sindembargo, igual que en o fuero de Teruel, no se produciba en os alverbios rematatos en -ment porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -mentre
- No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, etz...
- Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m-
- palomba, ambos
Morfolochía
O demostrativo masculín singular ye esti u aquesti en cuenta d'estar est(e) u aquest(e), coincidindo n'esto con l'aragonés d'as comunidatz aragonesas, (se i documenta en la versión romance d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os navarros intervinioron en a repoblación d'esta zona), y con o riochano. En os documentos d'o Monesterio d'Irache se documenta esti pero no aquesti.
Historia
O texto més antigo conoixito en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o Fuero de Chaca en 1171 a os pobladors d'o Pueyo de Castillón de Sangüesa por parte de Sancho lo Saputo:
Pervivencias
Igual que en as Cinco Villas y en cheneral en tota a provincia de Zaragoza, bi n'ha muitos repuis lexicos. Ye de destacar:
- En a redolada d'Eslava a chent viella emplegaba de chóven a desinencia -i pa a primera persona d'o present d'os imperfectos egual que en ansotano.
- O navarrismo más estendillato, ye l'antroponimo Xabier, adaptato a muitas luengas occidentals.
- En o dreito foral navarro encara existe o termino dominio concellar.
Variants medievals d'o navarro-aragonés | ||
---|---|---|
Aragonés medieval de l'Alto Aragón | Aragonés d'as comunidatz aragonesas | Aragonés d'as Comarcas Churras | Aragonés d'a val d'Ebro | Chudeoaragonés | Navarro | Riojano | Scripta aragonesa (stándard) |