Diferencia entre revisiones de «Romance navarro»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 1: Linia 1:
{{Grafía_87}}
{{luenga
{{luenga
| color = lawngreen
| color = lawngreen
| nombre = Romance navarro
| nombre = Romance navarro
| nombre autoctono =
| nombre autoctono =
| atras denominazions = [[Navarroaragonés]]
| atras denominazions = [[Navarro-aragonés]]
| país = [[Imachen:Bandera de Reino de Navarra.svg|border|22px]] [[Reino de Navarra]]
| país = [[Imachen:Bandera de Reino de Navarra.svg|border|22px]] [[Reino de Navarra]]
| rechión =
| rechión =
Linia 22: Linia 21:
| mapa_leyenda =
| mapa_leyenda =
}}
}}
Se dize '''romanze nabarro''' a las formas d'o romanze [[nabarroaragonés|nabarro-aragonés]] que se charraban en o sud y este de [[Navarra]]. No esistiba deseparazión neta entre o nabarro y l'[[Idioma aragonés|aragonés]]. As denominazions d'aragonés, nabarro y riochano no responden a diferenzias reyals que esistisen en una mesma epoca, (podeban estar más grans con una redolada dentro de una mesma rechión), responden a las diferens historias linguisticas d'o romanze en ixos reinos u rechions como consecuenzia de diferén historia politica. Esistiban diferens trazas d'escribir.
Se dize '''romance navarro''' a las formas d'o romance [[navarro-aragonés]] que se charraban en o sud y este de [[Navarra]]. No existiba deseparación neta entre o navarro y l'[[Idioma aragonés|aragonés]]. As denominacions d'aragonés, navarro y riochano no responden a diferencias reals que existisen en una mesma epoca, (podeban estar más grans con una [[comarca]] dentro de una mesma rechión), responden a las diferents historias linguisticas d'o romance en ixos reinos u rechions como consecuencia de diferent historia politica. Existiban diferents trazas d'escribir, como consequencia que a [[Ilesia Catolica]] perdió o monopolio d'a escritura y lo prenioron as dos monarquías, [[lista de reis de Navarra|navarra]] y [[lista de reis d'Aragón|aragonesa]].


== Ortografía ==
== Ortografía ==
* Lo diftongo ''-ua-'' s'escribiba ''-oa-'': ''c'''oa'''l'', ''c'''oa'''tro'', ''jeg'''oa'''''.
* Lo diftongo ''-ua-'' s'escribiba ''-oa-'': ''c'''oa'''l'', ''c'''oa'''tro'', ''jeg'''oa'''''.
* Los fonemas palatals ñ y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): ''castie'''yll'''o'', ''castie'''ill'''o'', ''sie'''ill'''o''.
* Los fonemas palatals ny y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): ''castie'''yll'''o'', ''castie'''ill'''o'', ''sie'''ill'''o''.


== Fonetica ==
== Fonetica ==
* Mayor tendenzia a perder a -e final:
* Mayor tendencia a perder a -e final:
** Etxe (etxa- en composizion) Berri (Casa nueba en [[Idioma basco|basco]]) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras barians dende 1102)
** Etxe (etxa- en composizion) Berri ("Casa nueva" en [[Idioma vasco|vasco]]) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras variants dende 1102)
** Sindembargo, igual que en o fuero de Teruel, no se produziba en os alberbios rematatos en -''ment'' porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -''mentre''
** Sindembargo, igual que en o [[fuero de Teruel]], no se produciba en os alverbios rematatos en -''ment'' porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -''mentre''
* No se rechistran eboluzions d'a -LL- enta -t-, -ch-, etz...
* No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, etz...
* Se conserba o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m-
* Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m-
** ''palomba'', ''ambos''
** ''palomba'', ''ambos''


== Morfolochía ==
== Morfolochía ==
O demostratibo masculín singular ye ''esti'' u ''aquesti'' en cuenta d'estar ''est(e)'' u ''aquest(e)'', coinzidindo n'esto con l'aragonés que se charraba en la [[Comunidat de Teruel]], (se i documenta en la bersión romanze d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os nabarros interbinioron en a repoblazión d'esta zona), e con o [[riochano precastellán|Ẻriochano]]. En os documentos d'o [[Monesterio d'Irache]] se documenta ''esti'' pero no ''aquesti''.
O demostrativo masculín singular ye ''esti'' u ''aquesti'' en cuenta d'estar ''est(e)'' u ''aquest(e)'', coincidindo n'esto con l'[[aragonés d'as comunidatz aragonesas]], (se i documenta en la versión romance d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os navarros intervinioron en a repoblación d'esta zona), y con o [[riochano precastellán|riochano]]. En os documentos d'o [[Monesterio d'Irache]] se documenta ''esti'' pero no ''aquesti''.


== Historia ==
== Historia ==
O texto més antigo conoxito en romanze nabarro seguntes P. Moret ye a conzesión d'o [[Fuero de Chaca]] en [[1171]] a os pobladors d'o [[Pueyo de Castillón de Sangüesa]] por parte de [[Sancho VI de Navarra|Sancho lo Saputo]]:
O texto més antigo conoixito en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o [[Fuero de Chaca]] en [[1171]] a os pobladors d'o [[Pueyo de Castillón de Sangüesa]] por parte de [[Sancho VI de Navarra|Sancho lo Saputo]]:
{{Cita|esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre [[Sangüesa]], é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos}}
{{Cita|esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre [[Sangüesa]], é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos}}


== Perbibenzias ==
== Pervivencias ==
Igual que en a [[provincia de Zaragoza]], bi ha muitos repuis lesicos. Ye de destacar:
Igual que en as [[Cinco Villas]] y en cheneral en tota a [[provincia de Zaragoza]], bi n'ha muitos repuis lexicos. Ye de destacar:


* En a redolada d'Eslava a chen biella emplegaba de choben a desinenzia -i pa a primera persona d'o presén d'os imperfectos egual que en [[ansotano]].
* En a redolada d'[[Eslava]] a chent viella emplegaba de chóven a [[desinencia]] -i pa a primera persona d'o present d'os [[imperfectos]] egual que en [[ansotano]].
* O nabarrismo más estendillato, ye l'antroponimo ''Xabier'', adautato a muitas luengas occidentals.
* O navarrismo más estendillato, ye l'antroponimo ''Xabier'', adaptato a muitas luengas occidentals.
* En o dreito foral nabarro encara esiste o termino ''dominio concellar''.
* En o [[dreito foral navarro]] encara existe o termino ''dominio concellar''.

== Enrastres externos ==
* {{es}} [http://groups.msn.com/TierrasdelEbro/lenguas.msnw?action=get_message&mview=0&ID_Message=9&LastModified=4675597207405621799 Información d'o romanze nabarro]


{{Variants meyevals d'o romanz navarro-aragonés}}
{{Variants meyevals d'o romanz navarro-aragonés}}

Versión d'o 14:56 4 avi 2010

Plantilla:Luenga Se dize romance navarro a las formas d'o romance navarro-aragonés que se charraban en o sud y este de Navarra. No existiba deseparación neta entre o navarro y l'aragonés. As denominacions d'aragonés, navarro y riochano no responden a diferencias reals que existisen en una mesma epoca, (podeban estar más grans con una comarca dentro de una mesma rechión), responden a las diferents historias linguisticas d'o romance en ixos reinos u rechions como consecuencia de diferent historia politica. Existiban diferents trazas d'escribir, como consequencia que a Ilesia Catolica perdió o monopolio d'a escritura y lo prenioron as dos monarquías, navarra y aragonesa.

Ortografía

  • Lo diftongo -ua- s'escribiba -oa-: coal, coatro, jegoa.
  • Los fonemas palatals ny y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): castieyllo, castieillo, sieillo.

Fonetica

  • Mayor tendencia a perder a -e final:
    • Etxe (etxa- en composizion) Berri ("Casa nueva" en vasco) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras variants dende 1102)
    • Sindembargo, igual que en o fuero de Teruel, no se produciba en os alverbios rematatos en -ment porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -mentre
  • No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, etz...
  • Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m-
    • palomba, ambos

Morfolochía

O demostrativo masculín singular ye esti u aquesti en cuenta d'estar est(e) u aquest(e), coincidindo n'esto con l'aragonés d'as comunidatz aragonesas, (se i documenta en la versión romance d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os navarros intervinioron en a repoblación d'esta zona), y con o riochano. En os documentos d'o Monesterio d'Irache se documenta esti pero no aquesti.

Historia

O texto més antigo conoixito en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o Fuero de Chaca en 1171 a os pobladors d'o Pueyo de Castillón de Sangüesa por parte de Sancho lo Saputo:

esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre Sangüesa, é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos

Pervivencias

Igual que en as Cinco Villas y en cheneral en tota a provincia de Zaragoza, bi n'ha muitos repuis lexicos. Ye de destacar:

  • En a redolada d'Eslava a chent viella emplegaba de chóven a desinencia -i pa a primera persona d'o present d'os imperfectos egual que en ansotano.
  • O navarrismo más estendillato, ye l'antroponimo Xabier, adaptato a muitas luengas occidentals.
  • En o dreito foral navarro encara existe o termino dominio concellar.


Variants medievals d'o navarro-aragonés
Aragonés medieval de l'Alto Aragón | Aragonés d'as comunidatz aragonesas | Aragonés d'as Comarcas Churras | Aragonés d'a val d'Ebro | Chudeoaragonés | Navarro | Riojano | Scripta aragonesa (stándard)