Fuero de Chaca

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O Fuero de Chaca ye un fuero breu y una carta de población atorgada por o rey d'Aragón y Pamplona Sancho Remíriz a la villa de Chaca ta fer-ne una ciudat, y dataus tradicionalment en l'anyo 1063 y, mas modernament entre 1076~1077. Yera redactaus en latín y conteneban bellas 24 disposicions.

Finalidat

A suya finalidat yera, d'alcuerdo con o suyo text, dispensar a os suyos habitants d'os "malos fueros", confirmando os "buenos fueros" que heban estau solicitaus con anterioridat, adintro d'o contexto d'una politica d'atracción de población franca, que arribaba a traviés d'o Camín de Sant Chaime seguindo a rota Somport-Chaca-Sangüesa-Estella.

Luenga

Os orichinals fuoron redactaus en latín y o suyo conteniu ye muit breu, constando de 24 preceptos. Sobre a base comuna d'iste fuero latín estableixiu por o rei d'Aragón y Pamplona Sancho Remíriz, se redactan dimpués as compilacions en luenga romance (occitán u aragonés), ya que yeran dirichius tanto a os viachers y recient arribaus gascons procedents de Francia, como a os aragoneses de Chaca, y que en cheneral son versions muito mas enampladas. Istas parten de versions intermeyas no conoixidas pero a existencia se deduce d'as redaccions romances conservadas, encara que no ye posible deducir con claridat en cual d'as dos luengas yeran redactadas.

Gracias a os estudios y investigacions de Maurici Molho, hue se conoixen siet codices d'as redaccions en luenga romance d'o Fuero de Chaca. Independientment d'o suyo orichen, os codices son redactaus en una d'istas luengas romanicas: u en occitán u en aragonés.

«Muyto infanzons a (n) castell i viles en us quals termes...»
«De mulier que Avra marit i fara adulteri»

«Moltz infançons an castels et uilas et altres...»
«De muller que a marit si fara adulteri amb altre»

Conteniu

Os primitivos fueros proceden d'o "rei d'os aragoneses y d'os pamploneses" Sancho Remíriz, que en 1063 quereba establir una ciutat en a suya villa de Chaca. En a carta se dispensa a os habitants d'os malos fueros, que consistirian en pesaus tributos u cargas vexatorias, y confirma a os pobladors os buenos fueros que le demandoron. Ye un fuero ta os francos, ya que o suyo proposito ye atrayer población de dillá d'os Pireneus, a traviés d'a garantía d'a suya libertat y a consideración a os burgueses u mercaders en plan d'igualdat con os caballers, asinas como por meyo d'a protección d'a propietat privada y a facilidat d'a suya adquisición.

Difusión: a familia d'os Fueros de Chaca

S'estendilloron difuera d'Aragón y churistas locals los enamploron; posteriorment fuoron obchecto de confirmación por os reis en cuantas ocasions, chenerando-se una escuela arredol d'éls (Fueros extenos), que resultó en a elaboración de cuantas compilacions, redactadas en aragonés. A mida que s'estendilló o suyo emplego, fuoron perdendo o suyo caracter estrictament local y adaptando-se a las particularidaz d'as nuevas zonas a on yera aplicau. Os Fueros de Chaca fuoron trasplantaus difuera d'Aragón por o mesmo rei d'Aragón y Pamplona Sancho Remíriz, que los emplega cuan funda Estella en l'anyo 1090; asinas mesmo o rei Alifonso I d'Aragón los concedió a Sangüesa en l'anyo 1122 y a o barrio de Sant Cernín de Pamplona en l'anyo 1129; posteriorment tamién estioron vichents en os barrios d'a Navarrería y de Sant Nicolau; a partir d'os Fueros d'Estella basaus en os Fueros de Chaca, s'estendillará a suya difusión dica Sant Sabastián y a gran parti d'a costa guipuzcuana. Asinas mesmo pareixe que s'inspiroren en éls os Fueros d'Aulorón (Francia), y tamién los d'atros lugars d'o Pireneu aragonés.

Cheneralización

Os Fueros evolucionoron y en 1134 o rei Remiro II d'Aragón concedió a Chaca as franquicias de que desfrutaban os burgeses de Montpeller, mientres que a o largo d'o sieglo XII cuantos practicos procedioron a completar-los con gran encierto y prestichio, ya que o rei Alifonso II d'Aragón en 1187 declaraba saber que procedents de Castiella, Navarra y d'atras tierras, gosaban ir-ie ta Chaca ta conoixer as buenas costumbres y os fueros.

En zaguerías d'o sieglo XII o Fuero de Chaca ye practicament vichent en a "montanya" y mesmo en a "tierra nueva" situada a o sud, a on se desembolica a vida ganadera y mercantil, que tien o suyo foco de contratación en a feria anyal que se celebraba en a ciudat, contrastando con a tradición visigoda d'o Liber Iudiciorum.

En 1247 sirvioron de base ta os Fueros d'Aragón, que suposan o desembolique de l'ordenamiento nacional aragonés, a base d'a foralidat militar u d'infanzons y en a tradición visigoda, os foristas continoron elaborando redaccions d'os Fueros de Chaca, cada vegada mas amplas y adaptadas a la nueva situación, y que no s'amugaban a l'ambito local de Chaca, estando aproveitaus en atros puestos como en Uesca. As nuevas redaccions ya no correspondeban a o modelo de foralidat de ciudat, sino a uns fuero militar u d'infanzons, difueras de bels rechistros y, progresivament, os Fueros de Chaca fuoron cedindo debant d'a vitalidat d'os Fueros d'Aragón y as coleccions oficials d'istos.

Manimenos, encara en agosto de 1342 os churaus y prohombres d'a ciudat respondioron a una consulta reyalizada por os Vinte churaus y prohombres d'a ciudat de Pamplona, dada a confusión que bi heba en tener os navarros cuantos eixemplars d'os Fueros de Chaca que no yeran concordants.

Bibliografía

(es) Gran Enciclopedia Aragonesa: Fuero de Jaca
(es) Gran Enciclopedia Aragonesa: Jaca, Fuero de
(es) ARNAL PURROY, M ª. L., BARRERO GARCÍA, A. M ª., BIELZA DE ORY, V.,et al. El Fuero de Jaca. Estudios.Zaragoza: el Justicia de Aragón, 2003.
(es) Molho, Maurice. «Difusión del Derecho pirenaico (Fuero de Jaca) en el Reino de Aragón.». Boletín de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona. Barcelona: Reyal Academia de Buenas Letres, 1960, Tom XXVIIII, pach. 265-352. Copia dichital: Biblioteca Virtual de Dreito Aragonés. Zaragoza, 2002.
(es) Molho, M. El Fuero de Jaca. Edición critica. Zaragoza: s.e. 1964.
(es) YAGÜE FERRER, M. ª I. Jaca: documentos municipales (971-1324). Introducción y concordancia lematizada.Zaragoza: Universidat de Zaragoza, 1995.
(es) Aragón y su Derecho. Chusticia d'Aragón

Se veiga tamién

Vinclos externos

(es) Ubieto Arteta, Agustín: Como se formó Aragón; Mapa d'os Fueros Aragoneses en o sieglo XIII

Datos: Q3752746