Cosuenda

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Cosuenda
Municipio d'Aragón
Ilesia de Nuestra Sinyora d'os Ánchels
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca	Municipio  Aragón  Zaragoza Campo de Carinyena
Partiu chudicial	Daroca
Superficie	31,50 km²
Población  • Total	335 hab. (2013)
Altaria  • Meyana	618 m.
Distancia  • 57 km	enta Zaragoza
Alcalde	Óscar Lorente Sebastián
Codigo postal	50409
Parroquial  • Archidiocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Zaragoza Carinyena-Muel Ntra. Sra. d'os Ánchels
Coordenadas	41°21’50’’N 1°17’53’’U
Cosuenda Cosuenda en Aragón
Web oficial

Cosuenda ye un municipio aragonés d'a provincia de Zaragoza, situato en a comarca d'o Campo de Carinyena.

Tiene un aria de 31,50 km² con una población de 384 habitants (INE 2016) y una densidat de 12,19 hab/km².

Cheografía

Ye situato a o piet d'a sierra d'Algairén, a 618 metros d'altaria sobre o ran d'a mar, a una distancia de 57 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón.

Toponimia

Bi ha bel microtoponimo con component aragonés como Mirador de la falaguera.

Historia

Iste articlo o imachen ye sospeitoso de no respetar os dreitos d'autor. Si no s'esclareixe l'autoría, se borrará. Si tú yes l'autor y deseyas ceder-lo á Biquipedia baixo os termins d'a licencia GNU FDL, escribe un mensache en a suya pachina de descusión ta decir-lo.

Sería enta 1870 cuan prencipiasen a manifestar-se sinyals claros de tensions y disconformidad entre os socios d'a «Unión de Labradors de Cosuenda», prebablement en relación con bel escayecimiento acayeixiu en o lugar. En a Chunta Cheneral celebrada, como que toz anyos, o 17 de chinero, festividat d'o patrono d'a Unión, Santo Antonio, s'adoptó una determinación que evidencia a existencia de grieus problemas entre os unionistas, buen numero d'os cuals iban abandonando a institución. L'alcuerdo, que prenió forma d'ordinación, dictaminaba que os miembros d'a Unión que queresen abandonar-la solament lo podesen fer en a calendata d'a Chunta Cheneral d'o 17 de chinero, baixo pena d'haber de pagar as cuotas anyals que podesen imposar-se a os unionistas sin gozar d'as suyas avantallas. Por efecto d'a ordinación, en ixa mesma chunta se dioron de baixa 17 labradors con un total de 31 machos (Libro d'a Unión de Labradors d'o puesto de Cosuenda (1815 y siguients), f. 107). En o recuento realizau o 17 de chinero de 1873 o numero d'asociaus y animals de labor heba disminuiu nuevament: un total de 13 personas y 20 animals abandonaban a Unión (Unius y os suyos abríos en 17 de chinero de 1873).

En un periodo de dos sieglos Cosuenda habría triplicau amplament os suyos efectivos humans, mientres que a mayoría d'as localidaz d'a sesma de Langa presentaban uns incrementos muito mas modestos. Nomás Torralbilla aconseguiba unas taxas de creiximiento aproximadas, pero, en tractar-se d'una localidat que partiba d'un livel poblacional muito mas baixo, o suyo augmento real, 36 vecins, yera a gran distancia d'o de Cosuenda, que heba estau de 182 vecins. O contraste entre Cosuenda y o conchunto d'a sesma de Langa ye d'o tot significativo: en o primer caso l'augmento habría estau de l'orden d'o 256%, en o segundo nomás d'o 60%. Excluida a propia Cosuenda, o contraste ye encara mayor: a resta de localidaz habría creixiu solament en un porcentaje d'o 41%.

A existencia d'una institución que, creyada con l'obchectivo de dotar a o labrador de meyos pa combatir a pobreza, seguntes toz os indicios heba compliu chenerosament a suya función.

Demografía

Evolución demografica

1362 f 1495 f 1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 - - 1.028 1.513 1.451 1.426 1.488 1.302 1.270

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 1.105 1.093 935 929 956 807 555 482 412

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 - - 431 - 422 425 415 415 416

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 396 392 380 377 384 391 - - -

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 - - - - 384 - - - -

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 - - 326 - - - - - - -

1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

Administración

Reparto de concellers

Eleccions municipals
Partiu	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011
Partido de los Socialistas de Aragón									6
Partido Popular									1
Total									7

Alcaldes

Lista d'alcaldes

Lechislatura	Nombre	Partiu politico
1979–1983
1983–1987
1987–1991
1991–1995
1995–1999
1999–2003
2003–2007
2007–2011	Óscar Lorente Sebastián	Partido de los Socialistas de Aragón
2011–2015	Óscar Lorente Sebastián	Partido de los Socialistas de Aragón

Fiestas

O cabo de semana de l'11 de chunio, Sant Bernabé (patrón d'o lugar).

Patrimonio

Patrimonio relichioso

[[i Ilesia d'a nuestra Sinyora d'os Anchels

Torre d'a Ilesia

A ilesia d'a nuestra Sinyora d'os Ánchels de Cosuenda ye una ilesia d'estilo barroco que s'encieto en l'anyo 1681 y estió consagrada en 1686.

Tiene tres naus, a central pero ampla que as laterals, componida por arcos de meyo punto y arcos apuntaus, tien ]cupula central y tres lanternas; disposaus sobre pilars cruciformes a os cuals s'adosan pilastras con capitels con decoración vechetal.

Ista ilesia de planta de cruz latina, tiene ueito capiellas entre os contrafuertes y una pero en cada brazo d'o crucero.

A torre campanar se troba adosada a la frontera prencipal, ye de planta cuadrada con escalera interior en o suyo primer cuerpo, existindo dos cuerpos superiors octogonales, rematados con tambor y una cupula. Ista torre alberga en o suyo interior cinco campanas.

A frontera prencipal ye construida en rechola. A dentrada ye en arco de meyo punto con dos reloches.

En o suyo interior alberga gran cantidat de retablos que la decoran recubiertos con patina de pan d'oro y gran cantidat de columnas decoradas con motivos vechetals y icnográficos.

Peirones

• Peirón de SANTO BERNABÉ.

Peirón de Santo Bernabé

Se troba ubicau en o camín que comunica Cosuenda con Almonacid d'a Sierra, a uns 300 metros a o norte d'o lugar.

Iste peirón s'usaba pa "a Bendición d'os Termins", que se basaba en baixar dica él en procesión o día 3 de mayo pa bendecir las culles que s'iban a replegar ixe anyo y protecher os campos d'as tronadas y d'as pedregadas. Ista tradición se perdió en l'anyo 2001 y agora se fa dentro d'a ilesia.

• Peirón de SANTO CRISTÓBAL

Ye de nueva obra, pus l'orichinal quedó estricallau en l'anyo 2001 en un accident, y s'ha refeito semejando a imachen que teneba antes d'iste accident.

En o suyo interior tiene una imachen de Santo Cristóbal mercada en l'anyo 2000; a que se conservaba anteriorment estió furtada.

Se troba en o cruce de l'antigo camín que conduciba de Cosuenda a Tobed con a Senda d'o Planillo, que dimpués s'ha convertiu en una variant d'o camín de Codos, a uns 900 metros a o sud d'o centro d'o lugar.

Seguntes a tradición popular, aquí se chuntaban o día de Santo Cristóbal toz os "carreteros" (personas que teneban carros), con os suyos animals de tiro y carros engalanados pa puyar toz chuntos en romería dica "o Santo", an se troba a Ermita de Santo Cristóbal.  

• Peirón d'a FORMA PERDIDA

Se troba a o este d'as ruinas d'o Castiello de Cosuenda, apegau a o casco urbano.

Iste peirón s'erichió en acción de gracias por os feitos acayeixius o 7 y 8 d'agosto de 1674. A documentación existent en a Ilesia Parroquial narra istos feitos d'a siguient forma:

“Á pocos anyos que yera Rector o Dr. Torres baxaban o Viatico d'a Yglesia antiga, o día ueito d'agosto, digo día siet d'agosto d'1.674, pa comulgar aquí baxo a Ygnacio Lescano, quí murió a l'atro día ueito, baxaban o globo con dos formas; a una, pa l'enfermo; l'atra, pa l'adoración d'o lugar: Y aquí que se devanta una tempestat furiosa d'aire, que as varas d'o palio firioron a o Sacerdote en a cabeza. O Sacerdote devantó a man dreita sobre a capita y cubierta d'o vaso, u globo, l'aire descubre o vaso; arrebata a una Forma. Estubo perdida dica l'atro día. Púsose en penitencia tot o lugar y buscó con glarimas a o suyo Dios perdiu, hallole un nino fillo d'bella cosa. Y en acción de gracias se fa a fiesta toz os anyos como o día d'o Corpus; o Sinyor fació un potent sermón y procesión”

En o suyo interior conserva una loseta que mete mas u menos lo mesmo, amás d'o nombre d'o nino que la trobó, José Vallés, de seis anyos d'edat.

Se suposa que o Peirón ye an se trobó a forma, amán d'o camín que comunicaba a Ilesia, que alavez se trobaba en o recinto d'o Castillo, con as casas d'o Puesto.

Patrimonio civil

Castillo y Torre d'a Lisalta

Torre d'a Lisalta

O castiello de Cosuenda estió mandau construir en o sieglo XIV debant de las menazas d'invasión castellana d'ista epoca.

O 20 de febrero de 1363 a invasión d'o rei de Castiella plega a Cosuenda, o lugar queda totalment estricallau y a población se refuchia en Cariñena. A guerra prosigue dica o 16 d'abril de 1363 cuan Pedro I de Castiella prene Cariñena, dimpués de dos meses de batallas en a comarca, manda tallar as orellas, a nariz y as mans a las personas que allí se trobaban.

O castiello quedó destruído en a batalla con os castellanos, y l'Arzobispo de Zaragoza, García Fernández d'Heredia, lo manda reedificar a zaguers d'o sieglo XIV.

En estar de rechimen eclesiastico s'organizaba en dos partes, o cubillar, a o norte, y a ilesia a o sud, servindo o cubillar pa hospedaje de futuras visitas de l'Arzobispo y a ilesia pa o recullimiento d'os habitants.

A Lisalta, antiga torre d'a ilesia, ye lo solo que queda d'o castiello. A torre ye d'estilo gotico-toledano, gotico por os suyos ventanales geminados, que tanto caracterizaron as obras apadrinadas por iste Arzobispo, y toledano por la mezcla d'a obra de mampostería con rechola, y con detalle mudeixar dencima d'os suyos ventanales. Ye situada en l'anglo mas estratechico y ye de planta cuadrada de 5 metros de costau. Dende o suyo remate, que conserva una sola almena, se puede divisar cuasi tot o termin.

En a torre s'alochaban dos campanas y dos cimbalillos, amás d'un tercer cimbalillo mas chicot, colocau en un ventanal d'o coro d'a Ilesia. A torre estió modificada en o sieglo XVI.

Encara que prebablement a torre ye d'epoca musulmana, no i hai referencias que lo corroboren.

En a meseta an ye a torre, trobamos as restas de l'amán de tapial y piedra que conformaban o recinto d'o castiello y d'a ilesia, que encara que muit deteriorados, pueden fer-nos una ideya d'a vida en ixos tiempos.

Se desamortizó en 1836 por 9500 reals y actualment ye en mans privadas.

En os escritos que fa l'arquero Cock en o suyo viache por Espanya en 1585 y referindo-se a o lugar de Cosuenda "(Viaches d'extranchers por Espanya y Portugal. Recop. por J. García Mercadal): A suya ilesia ye con un castiello en una alta collada a la parte de devante; en ella gosan os vecins salvar-se d'o periglo d'os moros' y mas abance 'y por ixa razón, cuasi en toz os puestos d'iste tierra tienen un castiello fuerte chunto a la ilesia, en a cual, fuyindo se salvan'. "Se referiba a os lugars que él visitó en as comarcas d'o Jalón y Huerva, y no puede argüirse una motivación mas exacta pa chustificar a reiterada presencia adintro u chunto a la fortaleza".

Patrimonio natural

Plantaria

Ye un centro d'interpretación d'a naturaleza situau en a población de Cosuenda. Dende o centro d'interpretación se pretende que tot visitante conoixca l'amplia gama d'especies botanicas que a Sierra d'Algairén alberga, dende especies en periglo d'extinción como que a Centaurea Pinnata, u protechidas como l'Acebo y o Rusco. Tamién existen gran cantidat de plantas con propiedaz medicinals en o sotobosque d'encinares u  pinars, con chicoz rodales de Roble Albar mezclaus con Arces y bel Serval.

Las plantas d'iste centro d'interpretación son recolectadas en a sierra d'Algairén, estioron prensadas, desecadas y clasificadas por un biólogo y cuantos ayudantes, expiertos en a materia, dando puesto a la exposición con mas de 300 especies diferents.

Patrimonio cultural

Dance de Cosuenda

Sobre o Dance de Cosuenda s'han iu recuperando cualques datos y una fotografía d'enta 1890 que ha permitiu conoixer a indumentaria de cuantos personaches. Amás, d'os manuscritos que se conservan (Dance pa o lugar de Cosuenda. Obsequios a Santo Bernabé, copiaus por Ángel Lorente), i hai belatra noticia escueta: en o Programa de Fiestas de 1890 s'indicaba “...mosica, dance, y ista tarde corrida de pollos”. Y en 1903, O Diario d'Avisos de Zaragoza comentaba que: “Entre os festejos mereixe especial ficacio o clasico dance, que os suyos bailables y ditos han estau o regocijo de toz. Por o suyo gracejo y soltura mereixe especial mención o nino Damaweb Sancho, que feba d'Ángel”. O dance deixó de representar-se en 1910. Se conservan os 2 manuscritos mencionaus, un de 1882 con a “Marcial Campaña” y unatro de 1886 con a “Pastorada”.

Patrimonio gastronomico

Pajarilla de Cosuenda

A Pajarilla ye dende a suya naixencia, un vin solo y exclusivo. Ye un vin blanco, aromático y sobremaduro sozmetiu a una crianza oxidativa, obteniu d'uvas de macabeo, cuasi exclusivo d'o lugar de Cosuenda que se troba en a Denominación d'Orichen Cariñena.  En l'actualidat a Cooperativa Santo Bernabé, que prencipió a suya andadura en 1955 con 78 socios fundadors, d'ista localidat, y que actualment forma parte d'o grupo Grans Vins, ye d'as pocas que comercializa iste vin, bien sía embotellau u a granel  ya que, encara que fuo un vin muit popular dende o s. XIX,  estió a punto de desapareixer  a favor d'atros blancos mas chóvens.

Pa la elaboración d'iste vin ye necesario vendimiar ista uva blanca lo mas tarde posible de traza que se pueda desembolicar azúcar dentro d'o grano y son solament as cepas mas antigas as que permiten a elaboración.  Una vegada recolectada debe fermentar  en os trujales con a piel . A Cooperativa de Cosuenda, seguindo a tradición dende 1870, extraye una cuatrena parte d'a solera contenida en o bocoy (una barrica de roble de sixanta cántaros aragoneses de capacidat, 600 litros) y introduz o vin nuevo de l'anyo pa que se vaiga enmadrando.

En a historia d'o vin aragonés a pajarilla ye sinonimo de clase y elegancia. A suya color ye amariella palido con ribetes dorados y o suyo aroma tiene gran intensidat de fruitas maduras, pansas, con matices de citricos y fruitas tropicals. Ha de consumir-se muit frío, entre entre 7 y 8 °C, por o que ye muit recomendable pa prener-se en verano. Se recomienda o suyo consumo con aperitivos de tot tipo, mariscos, arroces de pescau asinas como con verduras y hojaldres.

Personaches ilustres

• Juan Sebastián, un d'os tres organistas aragoneses que entre gran parte d'o s. XVII ocuporon o banquillo de l'órgano d'a Seu de Valencia, concretament dende 1628 a 1639. Os atros dos organistas estioron, Miguel Ximeno, natural d'Aliaga, que l'ocupa dende 1602 a 1623 y Jerónimo Latorre dende 1645 dica a suya chubilación en 1665.
• Jaime Marín y Gascón: avogau, estudiaría en o colechio d'as escuelas piulas de Daroca, Latinidat y Retorica y dos anyos de Filosofía. Bachiller en Leis por a Universidat de Zaragoza (1793). Avogau de l'Audiencia de Zaragoza (26-VI-1797). Tenió estudio ubierto en Cosuenda (1797 - 1821). Espachó afers que le remitieron os concellos d'as villas de l'Almunia de Donya Godina, Cariñena, Épila, Aguarón y d'a propia Cosuenda. Deputau d'a comunidat de Daroca (1807-1814). Entre a invasión francesa daría prebas de "buen espanyol y verdadero patricio".
• Mamés Redondo y Franco: Deputau (1873-1874) por a provincia de Zaragoza d'o Partiu Republicano Federal en as Corz Constituyentes entre a Primera Republica espanyola.
• Pilar Bayona López d'Ansó (1897 - 1979): Nombrada Filla Adoptiva de Cosuenda en 1978, dende muit choven contrimostró o suyo gran talento pa la mosica, convertindo-se en una gran figura a o piano d'o sieglo XX en Espanya. Estió profesora d'os conservatorios de Pamplona y de Zaragoza y d'a universidat de verano de Jaca. Dende fa anyos existe en Zaragoza un concurso internacional de piano que ostenta o suyo ilustre nombre.

Vinclos externos

• (an) www.LugarDeCosuenda.org.