Sarrampión

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Piel d'una persona afectada por o sarrampión.

O sarrampión[1][2][3] ye una malotía infecciosa propia d'o ser humano causada por o virus d'o sarrampión, un paramixovirido d'o chenero Morbillivirus.

Ye una malotía a-saber-lo infecciosa, con muita capacidat de propagación, que brinca d'una persona ta una atra por contacto fisico con as erupcións d'a piel u con os fluidos contaminaus. Enantes de que existise vacuna a la contra, o sarrampión produciba pasas infecciosas por cada dos u tres anyos. Se calcula que moriban de sarrampión arredol de 2 millons de personas por cada anyo.[4] A suya incidencia a livel mundial ye baixando por as campanyas de vacunación.[4]

Simptomas[editar | modificar o codigo]

Tacas de Koplik en un ninón a qui le ye puyando o sarrampión.

O sarrampión tiene una primer fase asimptomatica, en a cual o pacient que ha contraiu o virus no presenta garra simptoma. En ista fase asimptomatica o pacient ya principia a contachiar o virus, anque por no mostrar trazas gosa pasar desapercibiu, o que contribuye a que se propague a pasa. O primer simptoma amaneix entre diez y doce días dimpués de prener contacto con o virus, y ye la fiebre. Atros simptomas d'ixes primers días son a rinorrea («moquera d'augua»), a tos, os uellos royos y piquetas/taquetas blancas y royas en a cara d'adintro d'as galtas («tacas de Koplik»[5]).

Bels días dimpués amaneix o exantema, simptoma caracteristico, que ye l'aparición de milenta granez y picas royas en o cuello y o peto, que dimpués se fa cheneral y plega dica las plantas d'os piez y as palmas. Dende que se pilla o virus dica que amaneix o exantema en a piel pasan entre siet y decihueito días, y a rasmia le'n dura entre cinco y seis mas, dica que marcha.[4] A malotía ye contachiosa en tot ixe tiempo (mas de 20 días en total).

Virulencia y epidemiolochía[editar | modificar o codigo]

Anque o sarrampión no ye una malotía letal de regular, as muertes son derivadas de complicacions asociadas con o desenvolique d'a malotía. Eixemplos de complicacions que a sobén se troba asociadas con o sarrampión son a ceguera, a encefalitis, a diarrea, y as infeccions d'oyiu y respiratorias como a neumonía. A mayoría de muertes son entre ninos menors de cinco anyos y entre adultos de mas de trenta. En poblacions con malnutrición y en especial entre as que no tienen prou vitamina A y sin atención sanitaria adecuada, o sarrampión fa entre un 3 y un 6% de muertes. En personas en crisi humanitaria y mas que mas entre as desplazadas, a mortalidat puede puyar dica o 30%. As mullers en estau que no s'haiga immunizau (por vacunación u porque ya haigan pasau a malotía antes) son especialment vulnerables, y os risgos incluyen malformacions en a criatura u que se les faiga un aborto espontanio.

A gran mayoría d'as muertes por sarrampión son en países en vías de desembolicar-se, y mas que mas en bella zona d'Africa y d'Asia. Mas d'un 95% d'as defuncions por sarrampión se fan en países con baixos ingresos per cápita y con infraestructuras sanitarias deficients.[4] As pasas de sarrampión pueden arribar a fer mortaleras en os países que sufren desastres naturals u conflictos. L'amotilonamiento de personas en os campos de refuchiaus u de concentración fa augmentar a-saber-lo lo riesgo d'infección.

Prevención[editar | modificar o codigo]

A prinicpal mesura de prevención contra o sarrampión ye a vacunación sistematica d'a población. Como ye una malotía que gosa afectar a chóvens y adultos por igual, en as campanyas se vacuna a toz. A vacuna d'o sarrampión se metió en servicio en 1963, y dende 1978 fa parte d'o calendario de vacunación infantil en Espanya, en primeras como vacuna mono-valedera y dende 1982 como parte d'a triple virica, en a cual va en chunto con a d'a rubeola y a d'as paperas.[6]

O sarrampión nomás tiene un serotipo conoixiu, por o cual ye una malotía que se podría erradicar.[6] En 2010, a OMS dictó diferents fitas en o camín pa erradicar o sarrampión, entre as cuals se pretendeba librar a cuatro rechions mundials d'a OMS d'esta malotía en 2015 y as cinco en 2020.[4] O continent americano ha estau dica l'inte la sola rechión d'a OMS que s'ha declarau libre de sarrampión, en 2016, gracias a las campanyas de vacunación.[7] Manimenos, en febrero de 2019 un nino francés que feba turismo con sus pais presentó a fase simptomatica d'esta malotía en Costa Rica. Os pais d'o nino feban parte d'o movimiento anti-vacunas.[7]

En a cultura popular[editar | modificar o codigo]

  • Ye un sarrampión: expresión que se diz d'una persona especialment mala.
  • Siete veces sarrampión, a zaguera ta o fondón. Mazada replegada por Moneva en Adauesca (Semontano de Balbastro), con o sentiu de que si una malotía le pilla mas d'una vegada a una persona, rematará por morir d'ixo.[8] Aliaga la documenta como Sarrampión, a las tres veces al fondón.[9]

Variants d'a palabra[editar | modificar o codigo]

En chistabín se documenta a forma variant zarrampión,[10] pero tamién a común sarrampión.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. (an)(es) ANDOLZ CANELA, Rafael, Diccionario Aragonés, Aragonés-Castellano Castellano-Aragonés (5ena ed.); Mira Editores. Zaragoza 2004. ISBN 84-8465-160-6
  3. (an)(es) MARTÍNEZ RUIZ, Antonio, Vocabulario básico bilingüe Aragonés-Castellano y Castellano-Aragonés (3ª Ed.); Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca, 2008. ISBN 978-84-95997-31-9
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 (es) Sarampión, Datos y Cifras (OMS), consultada o 21 de marzo de 2019.
  5. (es) Diagnóstico y tratamiento del sarampión en la clínica; consultada o 21 de marzo de 2019.
  6. 6,0 6,1 (es) Sarampión; consultada o 21 de marzo de 2019.
  7. 7,0 7,1 (es) Noticia Una familia francesa sin vacunar reintroduce el sarampión en Costa Rica tras cinco años sin casos, de 25 de febrero de 2019, consultada o 21 de marzo de 2019.
  8. (es) MONEVA y PUYOL, Juan, Vocabulario de Aragón; Xordica Editorial. Zaragoza, 2004. ISBN 84-88920-97-0
  9. (es) ALIAGA JIMÉNEZ, José Luis, Refranes del Aragón que se fue; Institución «Fernando el Católico» y Gara d'Edizions. Zaragoza, 2012. ISBN 84-88920-97-0
  10. (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-8094-061-0

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]