Picueta

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Icono d'aviso medico

Advertencia: Biquipedia no ye un consultorio medico.

Si creye que aprecisa d'aduya, por favor consulte con un profesional d'a salut.

Ninón con picueta causata per lo *virus* *Smallpox*.

A picueta^[1] u viruela ye una malautía infecciosa aguta, contachiosa y, seguntes as estimacions, mortal en un 40% d'os casos. Ye causata per un virus d'o chenero Orthopoxvirus (lo Variola virus), en a familia Poxviridae (double strand DNA virus), as suya particlas viricas son d'entre las mes grans coneixitas en o mundo d'os virus (a redol d'os 200 u 300 nanometros). As dos variants d'a malautía son a Variola major y la Variola minor, que se destinguen per a disposición d'as pustulas en o cuerpo mientres o proceso aguto d'a infección.

A malautía, en medicina, tamien se coneix per os nombres latinos "Variola" u "Variola vera", que son derivatos d'o latín "varius", que ye «tacato», u "varus" «granet». O termin anglosaxón "Smallpox" «pustula chicota», que apareix a sobén en a bibliografía, s'emplegó per primera vegata en o sieglo XV ta destinguir-la de la dita "Great Pox" «gran pustula», a chancra ulcerosa primaria d'a sifilis (as "puntas de cristo" que se'n diz popularment) que yeran encara frecuents per ixas envueltas. Lo nombre "picueta" fa referencia a que las bambollas pareixen pecas.

O virus d'a picueta, en a fase aguta, replica intensament en as celulas endotelials d'os capilars cutanios y tamién, anque en menor cantidat, en o esofago. En a piel, ixa replicación masiva i produce lo dito «rash maculopapular», caracterizato per l'aparición d'as pustulas. Lo virus variola major causa una mortalidat d'entre lo 20 y lo 60% en as personas adultas que desarrollan a malautía, y gosa causar-les a muerte dica a lo 80% d'os ninos infectatos. Ixo lo converte en una d'as malautías viricas agutas mes mortiferas coneixitas. Variola minor causa formas mes leus d'a malautía: l'alastrimo, con una mortalidat d'a redol d'o 1% d'os infectatos.

En os malautos que en sopreviven, les son caracteristicas as cicatrices en a piel, de regular mes en a cara. Mes pocas vegatas, os individuos quedan ciecos per a ulceración d'a cornia d'os uellos, u presentan deformacions fisicas per artritis y osteomielitis per complicacions en o proceso aguto. Lo percientache d'estes afectatos no brinca d'un 2 u 5% d'os casos.

A picueta ye una d'as malautías viricas millor descritas en a historia, que mes ha impactato en a sociedat dende os orichens per presentar-se sin d'excepción en totas as clases socials (dende os pobres dica os reis y emperadors) y per ixo, una d'as que mes intentos de uscar-ne curación ha motivato dende l'antiguedat: Os chinos y indús practicaban a variolación (precursora d'a vacunación) ya en o sieglo VIII. Per a tasa de mutación estimata in vitro de lo virus s'ha calculato que lo Variola virus apareixió a redols de l'anyo 10 000 a. de C. estando asinas una d'as malautías viricas mes antigas que encara seguirían afectando la humanidat si que no hese estato erradicata.

Como eixemplos d'a suya virulencia, s'ha calculato que la malautía mató 400 000 personas cada anyata en o sieglo XVIII en Europa, incluindo-ie 5 reis que reinaban cuan les agafó la malautía, y estió la responsable d'un terceno d'as cegueras d'ixe sieglo. En o sieglo XX (1900 - 1980, d'antes que no la erradiquesen) s'ha calculato que mató d'entre 300 y 500 millons de personas en o mundo. Només en l'anyata d'o 1967, 13 anyos d'antes que s'erradicás (ixo ye, cuan ya yera de fumo baixo) la OMS calcula que mató bels 2 millons de personas, d'os 15 millons que la heban contraíto.

Dempués que s'hesen levato a termin exitosas campanyas de vacunación de largo en os sieglos XIX y XX, lo zaguer caso d'a malautía se detectó en Etiopía en 1975 (un d'os países con mes complicacions ta fer-ie efetivas as campanyas de vacunación). Dempués de 5 anyatas sin de trobar-se garra caso a nivel mundial, la OMS declaró la malautía erradicata d'o planeta lo 8 de mayo de 1980. O tractamiento d'a picueta ye la un que se fa cheneralment con as malautías viricas, sin de garra tractamiento propio. A vacunación ye la mesura mes important en a suya prevención.