Alemán bavaro medieval

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Muitos Minnesänger como Dietmar von Aist escribioron as suyas cancions en alto alemán medieval austro-bavaro

Manuscrito C d'o Cantar d'os Nibelungos

L'alemán bavaro medieval (en bavaro Boarisch-Mitlhochdaidsch, en alemán Bairisches Mittelhochdeutsch) ye a denominación con que se conoixe a la luenga escrita en a rechión entre o Danubio y os Alpes Orientals, ye decir l'aria propia d'a luenga bavara, entre alto u baixo os anyos 1100 y 1400. Ye a forma d'a luenga en que se troban en ista rechions os manuscritos alto alemans medievals, entre os que bi ha textos tan prominents como o Cantar d'os Nibelungos, o Meier Helmbrecht, os manuscritos de Vorau, os manuscritos de Millstatt y as partis no latinas de Carmina Burana, asinas como obras d'autores como Heinrich von Melk, Williram von Ebersberg, Dietmar von Aist, Konrad von Fußesbrunnen, o Burgrave de Ratisbona, Walther von der Vogelweide, Hugo von Montfort, Oswald von Wolkenstein y a mas famosa poetesa d'a Edat Media, Frau Ava.

No ye guaire fácil determinar a muga temporal con l'anterior bavaro antigo (750-1100), ni con os posteriors alemán común (Gemeindeutsch, sieglo XV) y luenga d'a cancillería maximiliana (sieglo XVI) plegaus ya con a imprenta. Tamién ye problematica a delimitación cheografica exacta, ya que bi heba muitas similituz lingüisticas con o suabio-alamanico en l'Alta Edat Media y muitos textos, como os d'os trobaires u Minnesänger que viachaban d'un puesto enta atro, heban d'adaptar-se a o publico de cada rechión, existindo asinas a sobén a-saber-las versions d'una mesma obra.

Ambito cheografico

A delimitación exacta de l'ambito cheografico de l'alemán bavaro medieval entre as atras rechions de parla altochermanica superior, ye decir suabio y alamanico a l'ueste y franco a o norte, ye con a documentación disponible en as epocas mas tempranas prou dificil. Especialment en o sieglo XII existiban muit pocas diferencias lingüisticas entre as parlas alemanas medievals bavara y alamanica. Iste feito cambeó manimenos en l'ambito bavaro meridional (Carintia, Tirol, Estiria) con o fenomeno d'a diftongación, que en o sieglo XIV ya s'heba expandiu por as actuals rechions de parla austro-bavara y que se propagaba enta as rechions propias d'as luengas altochermanicas centrals. A l'ueste, l'alamanico no aplicó a diftongación y remanió estando conservativa foneticament, lo que resultó en una mas clara diferenciación. D'atra man l'alamanico, que yera una luenga que se feba servir en a poesia escrita en a cort d'os Hohenstaufen en os sieglos XII y XIII, tenió una gran influyencia en a luenga escrita en l'ambito cheografico d'o bavaro y yera reconoixida en ixas envueltas como a variedat de prestichio en a literatura a escala suprarechional.

Si femos una comparación con l'ambito propio de l'alto franco as diferencias son manimenos muito mas claras. As dos rechions yeran d'antis cheograficament isoladas debiu a la presencia de grans arias forestals entre o Fichtelgebirge y o Danubio. A traviés d'a expansión d'os asentamientos bavaros enta o norte dica l'Alto Palatinato y en dirección a Bohemia, istas zonas que yeran parcialment eslavas se convirtioron en baveranoparlants, apareixindo asinas o bavaro septentrional. A la vegada s'expandió a muga d'os asentamientos francos dica o sud, creyandose asinas una zona de transición entre dialectos bavaros y francos entre Amberg y Nuremberg.

Ambito temporal

Bavaro antigo tardano dica 1100

O limite temporal entre l'alemán antigo y l'alemán medieval se da en toda l'aria d'estensión d'a luenga arredol de l'anyo 1050. O bavaro antigo yera manimenos productivo encara en zaguerías d'o sieglo XI. Asinas por eixemplo encara se fació en l'anyo 1050 en o Monesterio de Wessobrunn una traducción a o bavaro antigo d'un documento alamanico procedent de Sankt Gallen d'o taller conoixiu en l'actualidat como Wiener Notker. Igualment se puet veyer a importancia que teneba o bavaro antigo en ista zona en a publicación d'a obra Otlohs Gebet en Ratisbona arredol de 1067, asinas como en as glosas de Ruodlieb procedents d'o Monesterio de Tegernsee. A iste grupo d'obras tardanas tamién pueden adhibir-se as traduccions d'a Biblia que de feito provienen d'a cuenca media d'o Rín, pero que estioron compiladas en l'anyo 1060 en o monesterio beneditín Ebersberg en Bavera por Williram von Ebersberg y que son parcialment consideradas como alemán medieval temprano. Encara en o limite fonetico de l'alemán bavaro medieval ye o Millstätter Blutsegen de primerías d'o sieglo XII. Tipico d'iste bavaro antigo tardano ye manimenos, que fue escrito exclusivament en monesterios, mientres que a partir d'o sieglo XII tamién prencipian a trobar-se escritos laicos.

Alemán bavaro medieval temprano entre 1100 y 1200

Fuella d'o „Genesis“ de Millstatt

A fase temprana de l'alemán bavaro medieval se caracteriza por una proximidat fonetica a os escritos suabio-alamanicos d'ixa epoca, isto tien que veyer con que as dos luengas perteneixen a o mesmo grupo, as luengas altochermanicas superiors. Por atra parti, cada vegada mas a sobén apareixen nuevas y modernas formas d'escritura d'orichen alamanico occidental, debiu a la gran influyencia que eixercen en ista epoca os poetas d'a cort d'os Hohenstaufen en o lenguache escrito. Escritors de l'actual aria d'estensión d'a luenga bavara, que en primeras escribiban nomás en latín, prencipian a fer os primers intentos literarios en luenga vulgar, orientandose por un regular en os regles graficos emplegaus por os poetas cortesans suabios d'os Staufer. D'atra man o río Lech formaba a muga cheografica entre as dos luengas, que manimenos se torna prou borrosa debiu a os continos intercambios comercials y culturals. Asinas as obras procedents d'istas zonas de contacto, asinas como de Tirol d'o Sud, Vorarlberg u Suabia, son a sobén dificilment clasificables como alamanico u como bavaro. Por primera vegada en o sieglo XII prencipia o bavaro a diferenciar-se clarament d'o suyo vecín occidental, veyendo-se en primeras ista diferencia en l'ambito d'o bavaro meridional en os suyos cambeos vocalicos y dimpués en o bavaro medieval d'a zona d'o Danubio en o que fa referencia a o cambio de soniu consonantico (lenición).

En primerías d'o sieglo XII se troban as obras d'a primera poetesa conoixida como Frau Ava, os primers trobadors como Der von Kürenberg, Wirnt von Grafenberg, o Burgrave de Ratisbona y Dietmar von Aist. Tamién as traduccions en alemán medieval mas antigas d'o Cantar de Roldán de Konrad der Pfaffe yeran escritas en dialecto bavaro. A la fase mas tardana perteneixen as obras de Konrad von Fußesbrunnen, Walther von der Vogelweide, Reinmar der Alte y Thomasîn von Zerclaere, asinas como obras procedents de monesterios como os Manuscritos de Vorau con a Cronica d'os Emperadors A, o Vorauer Bücher Mosis, asinas como as versions bavaras d'o Cantar d'Aleixandre de Lamprecht y o Cantar d'Ezzo. D'arredol de l'anyo 1200 son os Manuscritos de Millstatt con una versión bavara meridional d'o Chenesi, o Exodo y o Physiologus, asinas como a versión vienesa en o Manuscrito vienés 2721 (tamién conoixiu como Altdeutsche y Wiener Genesis, Exodus y Physiologus).

Bavaro en l'Alta Edat Meya entre 1200 y 1300

En o sieglo XIII s'establioron nuevas ciudaz y l'arte d'a lectura y a escritura s'estendilló astí entre as nuevas capas d'a sociedat. Por primera vegada bi ha en l'actual aria lingüistica austro-bavara un gran numero de documentos no latinos que, amás de sobre temas relichiosos y literarios, tamién charran sobre as cosas cutianas como por eixemplo documentos legals, alcuerdos de compra, documentación d'os gremios u cronicas d'os lugars. Muitos d'éls son escritos tamién en parti por escritors no tan cultos como d'antis mas. Encara que os escritors d'istos documentos miraban d'orientar-se seguindo o estilo y a ortografía d'os modelos literarios, por un regular feban servir un vocabulario muito mas amugau y con muitos rasgos foneticos dialectals. A ruptura d'iste monopolio d'a luenga escrita culta trayó l'uso de formas verbals que presumiblement ya s'emplegaban dende fa tiempo en o parlache y que s'incorporan asinas a la escritura. Asinas se puet trobar en documentos d'ista epoca por primera vegada a diftongación d'as vocals luengas. D'ista forma as cancillerías episcopals mas importants, como as de Ratisbona u Salzburgo, continoron encara muito tiempo fendo servir as formas antigas, mientres que en os tallers d'escritura mas chicoz s'imposoron antis as nuevas.

Por ixas envueltas prencipio tamién ta o bavaro medieval d'a zona d'o Danubio y os Prealpes a tipica lenición de p, t y k. En un documento de zaguerías d'o sieglo XIII procedent de Salzburgo apareixe por eixemplo tres vegadas o nombre d'o día d'a semana "Mittwoch" (miércols) como "midichen", o nombre d'a localidat de Ötting (Altötting) se troba escrito en un documento latino de 1231 como "vetus Odingen" y en documentación de zaguerías d'o sieglo XIII de l'abadía de St. Georgenberg-Fiecht en Tirol apareixe cuantas vegadas o nombre propio de "friderich satelchneht" (Friedrich der Sattelknecht) escrito como "friderich sadelchnecht", ye decir en todos casos con una <d> suau en cuentas d'una <t> cerenya. Ye tamién un rasgo tipico d'o bavaro meridional tirolés en iste zaguer eixemplo a <kh> aspirada, aquí escrita como <ch> (c pronunciada como en latín con o soniu /k/, mientres que l'<h> se pronunciaría como o soniu fricativo /x/ , representau en alemán normativo precisament con o digrafo ch).

Bels autors bavaros importants d'o sieglo XIII yeran Wernher der Gartenaere, Neidhart von Reuental, Reinmar von Brennenberg, Ulrich von Liechtenstein, Bruder Wernher, Friedrich von Sonnenburg, asinas como o poema epico Dietrichs Flucht d'autor desconoixiu.

Bavaro en a Baixa Edat Media

En ista epoca destacan en o sieglo XIV Hadamar von Laber y Andreas Kurzmann y en sieglo XV Johannes von Tepl, Oswald von Wolkenstein y Ulrich Füetrer.

Una particularidat que a mas marca practicament a final d'a literatura alemana medieval en a zona de luenga bavara estió o Libro d'os Herois d'Ambras, que fue escrito por orden de l'emperador Maximilián I, encara en primerías d'o sieglo XVII entre os anyos 1504 y 1517, por o escritor sudtirolés Hans Ried. Ye una replega d'os mas importants textos en luenga alemana d'os XII y XIII, dende o Cantar d'os Nibelungos dica Hartmann von Aue, encara que eliminando as suyas caracteristicas rechionals orichinals, ta escribir-las con una mena de luenga sudbavara medieval reconstruida.

Bibliografía

• (de) Ingo Reiffenstein, Aspekte einer Sprachgeschichte des Bayerisch-Österreichischen bis zum Beginn der frühen Neuzeit; Kapitel 191, Seite 2897 ff.; en: Werner Besch: Sprachgeschichte - Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, Band 2.3, Walter de Gruyter, 1998, ISBN 3110158833
• (de) Ingo Reiffenstein, Metasprachliche Äußerungen über das Deutsche und seine Subsysteme bis 1800 in historischer Sicht; Kapitel 157, Seite 2205 ff.; en: Werner Besch: Sprachgeschichte - Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, Band 2.3, Walter de Gruyter, 1998, ISBN 3110158833
• (de) Peter Wiesinger, Schreibung und Aussprache im älteren Frühneuhochdeutschen: Zum Verhältnis von Graphem, Phonem, Phon am Bairischen-österreichischen Beispiel von Andreas Kurzmann um 1400; Walter de Gruyter, 1996, ISBN 3110137275, online bei Google Books
• (de) Walter Haas, Die Mundarten in Jacob Grimms linguistischer Argumentation; Kapitel 4, ab Seite 41 ; en: Walter Haas: Jacob Grimm und die deutschen Mundarten; Franz Steiner Verlag, 1990, ISBN 3515055746
• (de) Hannes Scheutz: Drent und herent, Dialekte im salzburgisch-bayerischen Grenzgebiet, EuRegio Salzburgo - Berchtesgadener Land - Traunstein, 2007, con atlas dialectal en CD-Rom