Sentiu (fisiolochía)

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os sentius son os procesos fisiolochicos de percepción u recepción d'informacions externas y internas per medio de bel organo especializau en ixa función.

Numero y clasificación

As diverchencias entre os neurologos a la hora de definir o que constituye un sentiu fa que no bi haya consenso firme en o tocant a lo suyo numero. A clasificación tradicional, atribuita a Aristótil, parlaba de cinco sentius: a vista, l'oída u oyida, o tacto, o fato y o gusto. Manimenos, os humans en poseyen beluns mes. Una categorización mes reconoixita ta os sentius humans los clasifica dintro d'as cuatre categorías sigüients: fotorrecepción, mecanorrecepción, quimiorrecepción y termorrecepción. Bels animals tamién contan con sentius diferents, como la electrorrecepción.

Coloquialment se charra d'un seiseno sentiu, cuan como sinonimo d'intuición, cuan como bella facultat parafisica indefinita, pero en no tractar-se de garra percepción fisiolochica no puet considerar-se un sentiu. De trazas parellanas se parla de sentiu común y sentiu d'a realidat como sinonimos de "conoiximiento" y d'"esmo", y per extensión, de sentiu practico, etc.

Sentius humans

Visión

Zonas d'a luenga a on que se troba os gustos:
1) amargo
2) aceto
3) salato
4) dulce

A vista u visión ye a facultat que, per medio d'o cerebro y d'os uellos, permite de detectar as ondas electromagneticas adintro d'o campo de visión (luz) u anviesta. No bi ha alcuerdo en si ista percepción ye feita per un, dos u tres sentius. Os neuroanatomistas gosan de clasificar-lo como dos sentius, ya que son dos receptors diferents os responsables d'a percepción d'a color (a frecuencia de fotons de luz) y d'a brilor (amplitut/intensidat - numero de fotons de luz).

A incapacidat de veyer-ie se conoix como ceguera u anopsia.

Audición

A 'oída, oyida u audición ye a facultat de percibir o soniu. Como lo soniu ye o conchunto de vibracions que se propagan per l'aire u altros medios, a oída u detección d'istas vibracions ye considerato un sentiu mecanico, afín en iste aspecto a lo d'o tacto, encara que un de mes especializato. En os humans, d'ista percepción se'n encargan unas fibras u pelez muito chicoz en l'odiu interno que perciben o movimiento d'una membrana, a cual vibra en respuesta a cambios en a presión exercida per particulas atmosfericas dintro un radio de 20 ta 22000 Herz, con importants variacions entre endividos. O soniu tamién puet estar detectato como vibracions per medio d'o tacto. As frecuencias superiors u inferiors a las que pueden sentir-se no pueden detectar-se que per iste medio.

A incapacidat de sentir-ie se conoix como xordera u anacusia.

Gustación

O gusto u gustación ye a facultat de percibir sustancias quimicas disueltas, como as que contienen os alimentos. Como bi ha a lo menos cuatre tipos de gustos que pueden estar percibius per a luenga (dulce, salato, agro u aceto, y amargo), bels anatomistas consideran que s'habría de parlar de cuatre u mes sentius diferents, ya que cada receptor pareix soministrar información a rechions d'o celebro licherament diferents. Un cinqueno receptor, o que percibe l'acido glutamico u o glutamato, estió confirmato en l'anyo 2000 y denominato como umami ("gustoso" en chaponés).

Encara que o vocablo gusto se fa servir a ormino ta indicar a sabor u sapia d'as cosas, cientificament no ha de confundir-se as dos cosas, ya que per "sabor" s'entiende a impresión sensitiva que incluye o sentiu d'o fato.

A incapacidat de gustar se conoix como acheusia.

Olfacción

O fato, olfacto u olfacción ye a facultat de percibir os compuestos quimicos conoixius como olors, per medio de receptors especializatos a ixa fin, como as cabidaz nasals en o caso d'os sers vertebratos. En o celebro, a olfacción ye procesada per o sistema olfactorio.

A incapacidat d'olorar se conoix como anosmia.

Tactación

Misacha fendo uso d'o sentiu d'a equilibriocepción pa mantener una tenalla sobre a capeza.

O tacto u tactación ye a facultat de percibir a presión, per un regular en a piel. Bi ha diferents rematanzas niervosas que responden a variacions en a presión. Altras percepcions como a termocepción, uei consideradas a parti, s'han asociato per un regular a las sensacions táctils.

A incapacidat de notar ista percepción se conoix como anafia. A falta de percepción sensorial cheneralizada se conoix como anestesia.

Equilibriocepción

O equilibrio u equilibriocepción ye a facultat de percibir o movimiento, acceleración y dirección d'un cuerpo, y de mantener o equilibrio d'a posición. Ye o sentiu que permite de mantener-se de piet, fer equilibrios u notar l'acceleración d'as cosas u la gravedat terrestre. L'organo d'a equilibriocepción ye o sistema vestibular d'o laberinto, en l'odiu interno d'as dos orellas, y ye determinato per o suyo nivel de fluido endolinfatico.

Mareyos, vertigos u desorientacions son alteracions que afectan as funcions d'a equilibriocepción.

Termocepción

A termocepción ye a facultat de percibir a calor u l'ausencia de calor (fridor) per medio d'a piel y conductos internos d'a piel. Os termorreceptors d'a piel son prou diferents d'os termorreceptors homeostaticos d'o celebro (hipotalamo), que soministran a información d'a temperatura corporal interna.

Propiocepción

A cinestesia u propiocepción ye a facultat de percibir a posición relativa d'as partis d'o cuerpo. Ye o sentiu que, per eixemplo, permite de saber mover-se en a escuredat, de tocar-se con un dido a punta d'o naso con os uellos trancatos, u de botar una pilota sin necesidat de mirar-se de contino a posición d'a pilota y d'a man.

A cansera, a desorientación y altros factors pueden alterar temporalment a propiocepción.

Nocicepción

A nocicepción, u dolor fisiolochica, ye a facultat de percibir os mals u intencions danyosas en o teixiu. Os tres tipos de receptors de dolor son cutanios (piel), somaticos (uesos y chuegos) y viscerals (organos d'o cuerpo). Se gosaba creyer que a dolor yera causada per una sobrecarga d'os receptors d'a presión, pero a investigación fisiolochica d'a primer metat d'o sieglo XX contrimostró que a dolor ye un fenomeno diferenciato que guarda relación con toz os altros sentius, mesmo lo tacto. D'antis tamién se creyó que se trataba d'una experiencia plenament subchectiva, pero estudios recients indican que a dolor se rechistra en a frontalera d'a circumvolución cingular d'o celebro.

Interocepción

A interocepción ye a denominación con que se conoix o conchunto de sentius internos, estimulatos de normal en l'interior d'o cuerpo, y que embrecan muitos receptors sensorials d'os organos internos neurolochicament connectatos con o celebro, como los receptors cutanios, os d'as mucosas d'a farinche, os d'a vuixica urinaria y d'o estentín cular, etc. A interocepción abraca, per eixemplo, sensacions como a sete, a fartera u a rubor, u as que se producen en o garganchón cuan s'engulle u se vomeca.

Sentius no humans

O tiburón martiello ye un d'os animals que contan con electrorreceptors.

Muitos animals contan con sentius analogos a os d'os humans, encara que a sobén a suya capacidat u posición ye diferent.

Os cans, per eixemplo, tienen o sentiu d'o fato muito mes aguto, encara que o mecanismo sía parello. Os insectos tienen encambio los receptors olfactorios en as suyas antenas. Os gatos pueden veyer cuasi a escuras gracias a uns musclos alredol d'os iris y a una membrana que optimiza la imachen; igualment contan con un fin sentiu d'a propiocepción que ye a que produz a impresión que os gatos siempre cayen sobre as cuatre patas.

Entre os sentius de bels animals que no tienen os humans, bi son os siguients:

• a electrocepción, que ye a facultat de detectar os campos electricos, y que ye particularment significativa en bels peixes y tiburons;
• a ecolocalización, u "sonar biolochico", que ye a facultat de determinar a orientación per medio d'a entrepretación d'o soniu reflectato, y que ye una habilidat bien conoixida en os moriciegos y os cetacios;
• a magnetocepción, que ye a facultat de percibir fluctuacions en os campos magneticos, y que ye de normal observada en os paixaros;
• a detección de luz polarizada, que permite d'orientar-se en días emboiratos a las abellas, u tamién a las sepias.