Chudeoaragonés

De Biquipedia
(Reendrezau dende Chodigo-aragonés)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Chudeoaragonés
Yehudit aragonit/אראגונית יהודית
Atras denominacions: (chodigo) aragonita
Parlau en: Corona d'Aragón
Reino de Navarra
Rechión:
Etnia: {{{pueblo}}}
Parladors: Amortato (s. XV)
Posición: {{{clasificación}}} (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica: Luengas indoeuropeas

 Italica
  Romance
   Pirinenco-mozarabes
    Chudeoaragonés

Estatus oficial
Oficial en: No oficial
Luenga propia de: {{{propia}}}
Reconoixiu en: {{{reconoixiu}}}
Regulau por: Sin de regulación
Codigos
ISO 639-1
ISO 639-2
ISO 639-3 [1]
SIL
Localización aproximata d'o Chudeoaragonés.

O chudeoaragonés[1] ye un romance chodigo amortato que se charró en parte d'os reinos d'Aragón y Navarra dende a segunda mitat d'o sieglo VIII dica la rematanza d'o sieglo XV, en os tiempos en os que forachitoron a la mayoría de chodigos no convertitos a lo cristianismo difuera d'a peninsula Iberica.

Filiación[editar | modificar o codigo]

Se tractaba d'un romance chodigo, per o que ye clasificato lingüisticament entre as luengas indoeuropeas romanicas. As parlas chodigo-romanicas se farchaban sobre os fundamentos d'una luenga romanica, a navarro-aragonesa en iste caso, prenendo caracteristicas lingüisticas hebreas dica o punto que talment se diferenciaban prou d'o romance orichinal ta considerar-sen idiomas independients, encara que ixo ye discutible. Bi ha tamién bella controversia sobre si os romances chodigos proceden u no d'un anterior chudeolatín, encara que pareix mas probable que o chudeoaragonés -como los altros romances chodigos d'a peninsula Iberica- naixesen con posterioridat de traza independient.

L'alchamía chodiga[editar | modificar o codigo]

Wikisource
Wikisource
En Wikisource bi ha un texto sobre oldwikisource:Contrato de casa pa Chento Azaniel.

Bi ha menos textos en alchamía chodiga que en alchamía musulmana, Manuel Alvar n'ha estudiato un que provién de Uesca. Por un tiempo os chodigos d'Aragón teneban l'arabe como luenga de cultura. Un texto de principios d'o sieglo XIV de Uesca se troba en meyo d'una alchamía hebraico-arabe:[2]

procurador ministrador del dido comun por auctoridad poropia sin licença de juge, que se porad enparar la dita binya con el milloramento allí feyto, e faga d'aquella como eredas propia, e si abriestes a sidar en judicio por razon de la dita binya o por el trebudo a querellas del capitol o de su porcurador, que fagades dreyto en poder del oficial del senyor bisbe o de la cort seglar cual mas querran. E si la dita binya querades bender que lo fagades a saber diez dias antes al capitol o a su percurador. E si retener la querran que l´ayan cinc soldos menyos que otro ninguno. E si retener no la querran, que d'alli adenent podades aquellas bender a qui bos querredes, cebtado a ca[ball]eros, infa[n]çones, clerigos e personas de religion e meselos, mas a personas de servicio qui el dito trebudo paguen e cunplan las ditas cosas sobre ditas

Una muestra de texto en romance aragonés d'o sieglo XV escrito por u ta chodigos ye:

Aquesto, dejus pena de dozientos florines de oro, la mitad pora el senyor Rey [loado sea] y la otra mitad pora la aljama e fejus pena de [anatema y excomunion] si sera judio. Et si sera cristiano non res menos dejus la dita pena...

[Lleal, 1995: 76].

...Item ordena la aljama qui si por ventura era cristiano el arrendador de la dita sisa y non terna carniceros judios que li tallen al present la carne pora vender...

[Lleal, 1995: 76]

Historia[editar | modificar o codigo]

No ye claro si a fin d'o chudeoaragonés estió por una suya converchencia con altros romances chodigos hispanicos (se veiga chudeocastellano) u si o suyo uso s'esmermó en favor d'os romances chodigo-hispanicos d'o sud d'a Peninsula, con un numero mas gran de charradors, esparditos sobretot per tierras valencianas, murcianas y andaluzas.

Elementos aragoneses en o chudeocastellano[editar | modificar o codigo]

O sefardita de Tesalonica coincidiba con o sefardita de Macedonya d'o Norte y Bosnia en predominar a conservación d'a F- inicial (facer, ferir), a diferencia d'o sefardita de Bulgaria, Anatolia u Rumanía.[3]

En o sefardita de Monastir (Macedonya d'o Norte) bi ha muitos casos d'epentesi antihiatica pareixitos a los de l'aragonés (cayidu, tu creyis, tu veyis, cayir, criyer y tanto en a parla sefardita de Monastir como en a de Bosnia se testimonia el veyi, ellos veyin. no necesariament son aragonesismos, tamién podrían deber-sen a una influencia leyonesa.

En o sefardita de Tesalonica i heban aragonesismos u palabras comuns de l'aragonés con o castellano y que en castellano no han tenito muito uso como embelecar, embabucar, bafo, mancar, axugar, meollo (con o significato de "cerebro" y relacionato con l'aragonés actual "miollo"), afalagar (con o sentito de consolar), fuir, topar. As palabras escorchar y (de)spuntar son aragonesismos propios d'o sefardita de Tesalonica y Sarajevo.[4]

En chudeocastellano no se diz conmigo, contigo y consigo, se fan servir as formas aragonesas occidentals con mí, con tí y con sí. Unatro aragonesismo pronominal propio d'o chudeocastellano ye o pronombre reflexivo plural sen, que tamién se troba en castellano rechional d'a val d'Ebro.

Os numerals ordinals presentan a terminación -eno: kuatreno, sinkeno, seženo, seteno, kinzeno, y a forma irregular aragonesa y italiana primo.

As formas en -igo de l'aragonés moderno (creigo, veigo, creiga y veiga) son documentatas en chudeocastellano chunto con as formas veyo, creyo y as formas coincidents como lo castellano moderno. En sefardita de bel puesto ye documentata (chunto con a forma castellana), a presencia d'imperfectos en -iva, en especial en a luenga escrita de Moisés Almosnino (sieglo XVI), d'orichen aragonés: kriyiva, riyiva, trayiva.

En sefardita de Bosnia, Monastir (Macedonya d'o Norte) y Tesalonica as oracions subordinatas condicionals se fan con o futuro d'indicativo en cuenta de con o futuro de subchuntivo castellano.

enpero si es fruta ke es xašáš ke estará guzaneada...
enpero si es fruta ke afilú si saldrá guzaneada...
si afilú saldrá guzaneada
si las mužeres diran esto por saxarit minxa arbit siguro ke sera resivido delantre del šem yitbarax

Tamién bi ha oracions hipotetico-comparativas a on bi ha indicativo en cuenta de subchuntivo como en castellano

i esto es la preva si tenemos amor kon el kriador o no, ke si es verdadera la amor que tenemos kon el šem yitbarax kale que mos alegremos kuando akožemos la ora de meldar i de acer misvot komo si ganavamos munčo groš, i atristar i amofinar kuando mankamos de meldar i afinar misvot komo si pedríamos munčos grošeš

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Diccionario ortografico de l'aragonés (Seguntes la Propuesta Ortografica de l'EFA). Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. ISSN 1988-8139. Octubre de 2022.
  2. José Ramón Magdalena Nom de Déu: Corpus de aljamías hebraicoaragonesas. Sefarad Vol.I.
  3. (es) Rafael Lapesa: Historia de la lengua española. Editorial Gredos. (1981).
  4. (es) Aldina Quintana: Concomitancias lingüísticas entre el aragonés y el ladino (judeoespanyol). AFA nº LVII-LVIII 2001.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]


Variants medievals d'o navarro-aragonés
Aragonés medieval de l'Alto Aragón | Aragonés d'as comunidatz aragonesas | Aragonés d'as Comarcas Churras | Aragonés d'a val d'Ebro | Chudeoaragonés | Navarro | Riojano | Scripta aragonesa (stándard)